Book Title: Nyayakusumanjali
Author(s): Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri
Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office
View full book text
________________ 438 व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशबोधनीयुते न्यायकुसुमाञ्जलो [ 20 कारिकाव्याख्यायां प्रत्यक्षप्, तथा चेह भूतले घटो नास्तोति ज्ञानमिति / यथा वा स्मरणमशायमानकरणजं साक्षान्मनोजन्म / कुतस्तहिं न साक्षात्कार्यनुभवरूपम् ? / संस्कारातिरिक्तसन्निकर्षाभावादिति वक्ष्यामः। बोधनी। मिति तत्रैवोदाहरणान्तरमाह यथा वा इति। यदि स्मरणं साक्षान्मनइन्द्रियजं तर्हि सुखादिज्ञानवदस्य साक्षात्कारित्वानुभवत्वे न किमिति स्त इत्याह कुत इति / प्रकाशः। दिति, मनसा व्यवहितव्यापारेण सिद्धसाधननिरासार्थम् , उपनीतभाननिरासार्थ वा। कुत इति। साक्षादिन्द्रियसन्निकर्षजन्यस्य प्रत्यक्षत्वव्याप्तत्वादित्यर्थः / संस्कारेति / संस्कारान्यः सन्निकर्षः प्रकाशिका। (1) तत्पर एतेन प्राङ्नास्तीत्यादिग्रन्थ इत्यर्थः / अरुचिबीजन्तु सन्मुखार्थत्याग एवेति / इन्द्रियजन्यत्वेति / इन्द्रियसन्निकर्षजन्यत्वेत्यर्थः / तेन नोत्तरविरोधः / तथा च ज्ञानाकरणकत्वं साक्षात्त्वप्रयोजकमिति भावः / इन्द्रियसन्निकर्षजेति / चक्षुकृतिर्गतिमत्संयोगजन्या चलघटसंयोगाश्रयत्वादित्यनुमितेर्सायमानकारणतापक्षे इन्द्रियसन्निकर्षजन्यत्वादित्यर्थः / ननूदाहृतानुमितौ साक्षात्कारित्वं कुतः ? इन्द्रियसन्निकर्षात्मककरणजत्वप्रयोज्यत्वात् साक्षात्कारित्वस्य, तथा च कथं साक्षात्कारित्वप्रसङ्ग इत्यत आह असाक्षात्कारित्वस्येति / तथा च साक्षात्कारित्वप्रयोजकाज्ञातकरणकत्वाभावादेव तत्रासाक्षात्कारित्वमिति भावः / ननु असाक्षात्कारित्वं परोक्षत्वम् तच्च जातिरेव कुतो नेत्यत आह अनुभवत्वेनेति / स्मृतेरपि परोक्षत्वादिति भावः / इदञ्च वस्तुगतिमनुरुद्धय, वस्तुतस्तु जातित्वेऽपि ज्ञायमानकरणकत्वप्रयोज्यत्वमेव तदिति नोक्तानुमितौ तदभावो नापि स्मृतिवृत्ति तदिति अनुभवत्वेन संकर इत्यवधेयम् / न चेति / इन्द्रियत्वेनेन्द्रियजन्यत्वं साक्षात्त्वप्रयोजकं, तथाचेन्द्रियाजन्यतया नाभावधीः साक्षात्करिणीति भावः / तत्रासिद्धिमाह प्रकृतेपोति / तत्त्वात् = इन्द्रियजन्यत्वादित्यर्थः / वायोरतीन्द्रियतया त्वद्वदुपनीतत्वमसम्भवीति तदर्थमाह वायोरिति / तथा च धीरिति / यद्यपि रूपाभावधीः साक्षात्कारित्वेनैव नैयायिकाभिमतेति तस्या उक्तसामग्रीव्यभिचार एव, तथापि या धीः स्वरूपसदनुपलब्धिजन्यत्वेनोभयसिद्धेत्यत्र तात्पर्य्यम् / साक्षात्कारित्वेनाभिमताया इति / स्वरूपसदनुपलब्धिजन्यत्वेनोभयसिद्धाया इत्यर्थः / यदि चेति / तथाचानुपलब्धेःप्रतियोगिग्राहकेन्द्रियजन्याधिकरणज्ञानसहकारिकारण विरहादिन्द्रियजन्यैव वायौ रूपाभावधीरिति भावः / प्रत्यक्षश्चेति / एतावता स्वरूपसदनुपलब्धेर्दाहकत्वमात्रसिद्धावपि पूर्वोक्तयुक्त्यवष्टम्भेन प्रत्यक्षत्वसिद्धिरिति ध्येयम् / चक्षुषेति / तथा च नाश्रयग्रहे किन्तु तत्सन्निकर्ष एवेन्द्रियमन्यथासिद्धमिति भावः / सन्निकण यदीन्द्रियमन्यथासिद्धं तदा घटोऽपि नेन्द्रियग्राह्यः स्यादिति न तेन तदन्यथासिद्धिरित्याशयेन मूलं हन्तवमिति / क्वचिदेतदाशयनिवेदिका सन्निकर्षो हीत्यादि फकिका प्रकाश एव पठितेति / अकारणमेवेति / अप्रयोजकमेवेत्यर्थः / परम्पराकारणं कारणकारणमित्यर्थः / महान्धकार इति मूलं स्पर्शनेन्द्रिययोग्यालोकाभावप्रतिपादनाय / ननु प्रतीयत एवेति आकाशं, त्वचापि गृह्यत इति मतमाश्रित्येदमुक्तम् / नालोकसन्निकर्षेति / तत्र यद्यपि महान्धकारे ज्ञानाभावादित्यपि दूषणम् , तथापि तस्मिन्स ?-त्रुटिः ) / इदश्च ज्ञायमानकारणत्वपक्षे न चाप्रयोजकत्वं निर्व्यापारत्वस्य विपक्षवाधकत्वात् , न च तथासत्यकरणत्वप्रसङ्ग एवेत्यस्ति वाधकोऽपि तर्क एवेत्यत आह इन्द्रियेति / तथा (1) इयं व्याख्या सिंहावलोकनन्यावेन 427 पृष्ठतो द्रष्टव्या /
Page Navigation
1 ... 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610