Nyayakusumanjali

Author(s): Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri
Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office

Page 483

466 व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशयुते न्यायकुसुमाजलो [4 कारिकाव्याख्यायां मात् / एकक्षणावगाहिनि च ज्ञाने तदन्यक्षणाऽऽश्रयज्ञातताफलत्वेन भ्रान्तत्वप्र प्रकाशः। नादित्यर्थः / एकक्षणेति / अन्यविषयकज्ञानेनान्यत्र ज्ञातताजनने जनकज्ञानं भ्रमः स्यादित्यर्थः / प्रकाशिका / तसिद्धौ च तत्रैवानकान्तिकत्वमिति भावः / अन्यविषयकेति। ज्ञातता चाव्यवहिपूर्वक्षणमेवावच्छेदकतयावलम्बत इति प्रमायामप्येवंसति भ्रमत्वप्रसङ्ग इत्यवधेयम् / न च रजतज्ञा नस्यापि शुक्तिविषयकत्वान्नान्यविषयकत्वमिति मूलस्थदृष्टान्तासङ्गतिरिति वाच्यम् / अन्यथाख्यात्यनभ्युपगन्तृमतेन मूलस्थदृष्टान्तोपपत्तेः, तथा च तन्मते यथा शुक्त्यविषयकरजतज्ञानस्य शुक्तिनिष्ठज्ञातताजनकतया भ्रमव्यवहारास्पदत्वं तथात्रापि स्यादित्यर्थः / न च तदविषयकत्वे कथं मकरन्दः। अन्यविषयकेति / न च रजतज्ञानस्यापि शुक्तिविषयत्वान्नान्यविषयकत्वमिति वाच्यम् / परमतेऽन्यथाख्यात्यनभ्युपगमेनातथात्वात् / तथा च शुक्त्यविषयकरजतस्मरणस्य शुक्तिनिष्ठज्ञातताजनकतया यथा भ्रान्तत्वं, तथा प्रकृतेऽपि स्यादिति भावः / न च ज्ञानस्य स्वविषयज्ञातताजननेऽतिप्रसङ्ग इति वाच्यम् / भेदाप्रहादेनियामकत्वादन्यथा व्यवहारजननेऽपि तदापत्तेरित्याशयः / ' टिप्पणी धानेन स्मरणोपपत्तेरिति भावः / अन्यविषयकज्ञानेनान्यत्र शातताजनन इति / अन्यधर्मावच्छिन्नविषयताकज्ञानेन अन्यधर्मावच्छिन्ने ज्ञातताजनन इत्यर्थः, तेन न रजतादीत्यादिमूलस्थदृष्टान्तासङ्गतिः, यथाश्रुते रजतज्ञानस्यापि शुक्तिविषयकत्वेनान्यत्र ज्ञाततेत्यादेरभावात् / केचित्त अन्यथाख्यात्यनभ्युपगमपक्षे स्वाविषयनिष्ठज्ञातताजनकत्वमेव भ्रमत्वम् / इदं रजतमिति भ्रमाभिषिक्तस्थले रजतप्रमया शुक्तौ ज्ञातताजननात्तत्र यथा भ्रमत्वं तथा प्रकृते वर्तमानक्षणावच्छिमविषयज्ञानेनान्यत्रानागतक्षणावच्छिन्ने ज्ञाततापेक्षया वर्तमानावच्छिन्ने ज्ञातताजननाद् भ्रमत्वमित्याहुः / तच्चित्यम् / ज्ञाततावादिभट्टमते उत्तरकर्तृन्यायमते चान्यथाख्यात्यभ्युपगमात् / तदन्यतरमतावलम्बेनैव कस्यचिदित्यर्थस्य वक्तुं युक्तत्वात् / किश्चान्यथाख्यात्यनभ्युपगन्तृमते ज्ञातताया एवानभ्युपगमात् तस्या ज्ञानज्ञानार्थमभ्युपगमेन स्वप्रकाशतामतेऽन्यथैव तत्सिद्धः, स्वविषयकेनेदंज्ञानेनैव च ज्ञाततोत्पत्तेः सम्भवे रजतज्ञानस्य तदुत्पादकत्वे मानाभावादतिप्रसङ्गाच्य / न च रजतज्ञानेदंज्ञानयोर्भेदग्रहाद् रजतार्थिनः पुरोवर्तिनि प्रवृत्त्यादिवत् पुरोवर्तिनि ज्ञाततामपि रजतज्ञानं जनयिष्यतीति वाच्यम् / शुक्तिज्ञानमात्रस्य रजतार्थिप्रवृत्तिजनकत्वादर्शनाद्, रजतज्ञानभेदाग्रहापेक्षायामस्तु हि रजतज्ञानस्य प्रवृत्तावुपयोगः, शुक्तिज्ञानमात्रस्य तत्र ज्ञातताजनकत्वस्य क्लुप्ततया तत्र भेदाप्रहस्यापेक्षाकल्पनस्यासम्भवात् / न च बाधोत्तरं रजतत्वेन शुक्तितित्यनुभवाद्रजतत्वेन ज्ञाततोत्पत्तौ रजतज्ञाना. पेक्षा स्यादिति वाच्यम् / विषयत्वातिरिक्तस्य ज्ञातत्वस्य रजतत्वाद्यवच्छिन्नत्वे मानाभावात् / भावे वा किमपराद्धं हि रजतत्वेन शुक्तिविषयतया तथासत्यन्यथाख्यात्यापत्तिः; * प्रभाकरैश्च रजतत्वेन ज्ञातत्वस्य रजतत्वज्ञानभेदेनागृहीतशुक्तिज्ञानविषयत्वरूपत्वस्यैव स्वीकरणीयत्वात् / एवन्दा न्तिके घटस्यैव विषयत्वाज् ज्ञातताधारत्वाचान्यत्वभावाद् विशिष्टताम्पुरस्कृत्य भेदेऽन्यथापि सजतेरुतत्वात् / न चान्यथाख्यातिपक्षे कथं सङ्गतिः, यस्य ज्ञातता तस्यैव विषयत्वे पूर्वक्षणादीनामविषयत्वेनान्यथाख्यात्यभावप्रसमात्, विषयत्वस्य ज्ञाततानियतत्वे ज्ञातताधारस्याविषयत्वेन ज्ञानस्यान्यव्याख्यातित्त्वासम्भवादिति वाच्यम् / प्रकारविशेष्ययोरुभयोरेव ज्ञातताया विनिगमनाविरहेणानुभवानुरोधेन च स्वीकरणीयत्वात् / प्रकारीभूतक्षणशाततामादाय तस्यापि विषयत्वात् विशेष्ये ज्ञाततायाः क्षणान्तरसम्बन्धे स्वीकारे तस्य विषयत्वापत्त्याऽन्यथाख्यातेरापादनीयत्वात् / वस्तुतो