________________
#જીજાજી શ્રી મહાવીર દર્શન
(૧૧) વાસ્તવમાં જ્ઞાનસામાન્યની વિસ્મૃતિ કરી દેવાથી જ્ઞાનના અનેક કારની સૃષ્ટિ ન બનતા શેયની સૃષ્ટિ બની જાય છે અને શાક તથા લવાણના મિશ્રણની જેમ, અજ્ઞાનીને સદાય “આ દેહ જહું છું, આ જવર મને જ છે' એવો મિશ્ર સ્વાદ આવે છે. પરંતુ જ્ઞાનીને તો સદાય જ્ઞાનસામાન્યની જ સ્મૃતિ છે. ‘મારૂં જ્ઞાન જવર તથા દેહાકાર પરિણમવા છતાં પણ હું દેહ તથા જવરથી ભિન્ન જ્ઞાન જ છું. જ્ઞાનને દેહ નથી અને જ્ઞાનને કદી જવર ચડતો નથી તેથી જ્ઞાનના જવરાકાર અને દેહાકાર પરીણામ પણ જ્ઞાનીને દેખાતા નથી. આમાં એ તર્ક પણ અપેક્ષિત નથી કે જો નિરંતર જ્ઞાનસામાન્યની જ દષ્ટિ રહે તો જ્ઞાનના વિશેષોનું શું થશે ? વાસ્તવમાં જ્ઞાન તો સહજ જ શેય-નિરપેક્ષ રહીને અનેકાકાર પરિણમ્યા કરે છે. કોઈ પ્રબંધ વિના જ તે અનેકાકાર જ્ઞાનમાં થયા કરે છે. જેમ આપણા ઘરમાં ઝુલતા દર્પણમાં પાડોશીના મકાન, મનુષ્ય આદિ સહજ મૌનભાવે પ્રતિબિંબિત થયા કરે છે, આપણે તેમની વ્યવસ્થા નથી કરતા અને દર્પણના તે ખંડભાવ (પ્રતિબિંબ) આપણા પ્રયોજનની વસ્તુ પણ નથી. જો કે તે આપણા જાણવામાં અવશ્ય આવે છે. પરંતુ આપણી અવિરલ દષ્ટિ તો આપણા અખંડ દર્પણ પર જ કેન્દ્રિત રહે છે. જો આપણી દષ્ટિ તે ખંડભાવો અને પ્રતિબિંબો ઉપર કેન્દ્રિત થઇ જાય અને આપણે દર્પણની અખંડતાને વિસ્તૃત કરી દઈએ તો આપણને લાગશે કે આપણા દર્પણમાં કોઈ મનુષ્ય અથવા મકાન પ્રવેશી ગયું, અને તેથી આપણે વિહ્વળ થઇ જઇશું, પરંતુ આ અનેકાકારોમાં પણ દર્પણ તો જેમનું તેમ વિદ્યમાન છે. આ દષ્ટિ અને પ્રતીતિ નિરાકુળતાને જન્મ દે છે. '
(૧૨) અજ્ઞાની માને છે કે મને ધન મળ્યું પરંતુ વાસ્તવમાં અજ્ઞાનીના જ્ઞાનને પણ ધનનો એક આકાર માત્ર મળ્યો છે, ધન તો મળ્યું જ નથી. અજ્ઞાની ધન મળવાની કલ્પનાથી હર્ષિત થયા કરે છે. એ જ રીતે અગ્નિના સંયોગમાં અજ્ઞાની માને છે કે હું બળી રહ્યો છું” પરંતુ વાસ્તવમાં અગ્નિના જવાળા જ્ઞાનમાં બિંબિતમાત્ર થઈ રહી છે, જ્ઞાન તો બળી રહ્યું નથી. જો અગ્નિથી જ્ઞાન બળવા માંડે તો અગ્નિની ઉષ્ણતાને કોણ જાણશે? પરંતુ અજ્ઞાની હું બળી રહો છું આ કલ્પનાથી જ વિહળ થઇ જાય છે. વાસ્તવમાં જ્ઞાનને શેય પાસેથી તો કાંઇ પણ મળતું નથી, તે તો પોતાના તે શેયાકારોમાં પણ એટલું ને એટલું જ રહે છે. આપણા દર્પણમાં પ્રતિબિંબિત કોઇ મહેલથી આપણે આપણને લાભ મળ્યો હોવાનું માનતા નથી અને મહેલ દર્પણમાંથી અદશ્ય થઈ જતાં આપણે શોકાતુર પણ ક્યાં થઈએ છીએ? આ પરિસ્થિતિમાં હર્ષ કે શોક તો કોઇ બાળક (અજ્ઞાની) નું જ કાર્ય હોઈ શકે, પરંતુ આ દષ્ટિ તો આપણને નિરંતર જ વર્તે છે. આપણા ઘરમાં સ્વચ્છ દર્પણ ઝૂલી રહ્યું છે અને આપણે એ પણ જાણીએ છીએ કે તે દર્પણમાં જગતના અનેક પદાર્થો પણ પ્રતિબિંબિત થાય છે. પરંતુ આપણા દર્પણમાં શું શું પ્રતિબિંબિત થાય છે તે આપણી દષ્ટિનો 'વિષ્ય નથી હોતો. પરંતુ તે પ્રતિબિંબો પ્રત્યે સદાય આપણો ઉદાસીન ભાવ જ પ્રવર્તે છે. જે કાંઇ
