________________
રાજા શ્રી મહાવીર દર્શન
(૫) પ્રશ્ન વ્યવહારનય પરને ઉપદેશ કરવામાં જ કાર્યકારી છે કે પોતાનું પણ પ્રયોજન સાધે છે?
ઉત્તરઃ પોતે પણ જ્યાં સુધી નિશ્ચયનયની પ્રરૂપિત વસ્તુને ન ઓળખે ત્યાં સુધી વ્યવહાર માર્ગ વડે વસ્તુને નિશ્ચય કરે તેથી નીચલી દશામાં પોતાને પણ વ્યવહારનય કાર્યકારી છે. પરંતુ વ્યવહારને ઉપચાર માની તેના દ્વારા વસ્તુનું શ્રધ્ધાન બરાબર કરવામાં આવે તો કાર્યકારી થાય અને જો નિશ્ચયની જેમ વ્યવહારને પણ સત્યભૂત માની વસ્તુ આમ જ છે” એવું શ્રધ્ધાન કરવામાં આવે તો તે ઊલટો અકાર્યકારી થઈ જાય.
(૬) હવે, “એ વ્યવહારનય પણ કોઈ કોઈને કોઈ વખતે પ્રયોજનવાન છે, સર્વથા નિષેધ કરવા યોગ્ય નથી, તેથી તેનો ઉપદેશ છે” એમ સમયસાર ગાથા-૧રમાં કહ્યું છે.
“દેખે પરમ જે ભાવ તેને શુધ્ધ નય જ્ઞાતવ્ય છે; અપરમભાવે સ્થિતને વ્યવહારનો ઉપદેશ છે.”-૧૨.
ગાથાર્થઃ જે શુધ્ધનય સુધી પહોંચી શ્રધ્ધાવાન થયા તથા પૂર્ણ જ્ઞાન-ચારિત્રવાન થઈ ગયા તેમને તો શુધ્ધ (આત્મા)નો ઉપદેશ (આજ્ઞા) કરનાર શુધ્ધનય જાણવા યોગ્ય છે; વળી જે જીવો અપરમભાવે અર્થાત શ્રધ્ધા તથા જ્ઞાન-ચારિત્રના પૂર્ણભાવને નથી પહોંચી શક્યા, સાધક અવસ્થામાં જ-સ્થિત છે. તેઓ વ્યવહાર દ્વારા ઉપદેશ કરવા યોગ્ય છે.
વિશેષાર્થ: નિશ્ચયનય આશ્રય કરવાની અપેક્ષાએ આદરેલો પ્રયોજનવાન કહ્યો. હવે વ્યવહારનય પણ કોઈ કોઈને એટલે કે જે જધન્યપૂર્વક મધ્યમદશામાં વર્તે છે તેને સાધક દશાના કાળમાં પ્રયોજનવાન છે. અર્થાત સાધક અવસ્થામાં શુધ્ધતાના અંશો પૂર્ણ નથી અને કાંઈક અશુધ્ધતા છે એને જાણેલો પ્રયોજનવાન છે. પર્યાયગત શુધ્ધતા-અશુધ્ધતા છે એ વ્યવહાર છે, એને જાણવું કે આટલું છે એનું નામ વ્યવહાર જાગેલો પ્રયોજનવાન છે; આદરેલો પ્રયોજનવાન છે એમ નથી. આદરેલો પ્રયોજનવાન તો એકમાત્ર ત્રિકાળી શુધ્ધ નિશ્ચયનયજ છે. ત્રિકાળી શુધ્ધ નિશ્ચયનો આશ્રય લઈને સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન અને સ્વરૂપની સ્થિરતાના અંશરૂપ સ્વરૂપાચરણ થયું. પરંતુ સંપૂર્ણ નિર્વિકલ્પ વીતરાગ દશા પ્રગટ ન થઈ હોય ત્યાં લગી સાધક દશામાં સાધકને અણુવ્રત, મહાવ્રતાદિના વિકલ્પો છે તે વ્યવહાર છે. તે સાધક અવસ્થામાં જાણેલો પ્રયોજનવાન છે આ એનો સાર છે. વ્યવહારનય પણ પ્રયોજનવાન છે તેની વ્યાખ્યામાં આ એક જ છે કે જાણેલો પ્રયોજનવાન છે, આદરેલો નહીં.” કથન શૈલી ગમે તે આવે પણ અર્થ તો આ જ છે.
