________________
જજ શ્રી મહાવીર દર્શન રાગને જાણનારું જ્ઞાન તે વસ્તુમાં નથી અને જ્ઞાન તે આત્મા-એવો ભેદ પણ અભેદ વસ્તુમાં નથી. આ રીતે વ્યવહારનય અને શુધ્ધનયનું સ્વરૂપ સમજવું.
(૨) શાસ્ત્રોના અર્થ કરવાની પધ્ધતિ
(૧) વ્યવહારનય સ્વદ્રવ્ય-પદ્રવ્યને વા તેમના ભાવોને વા કારણ કાર્યાદિને કોઈના કોઈમાં મેળવી નિરૂપણ કરે છે. માટે એવા જ શ્રધ્ધાનથી મિથ્યાત્વ છે, તેથી તેનો ત્યાગ કરવો. વળી નિશ્ચયનય તેને જ યથાવત્ નિરૂપણ કરે છે તથા કોઈને કોઈમાં મેળવતો નથી તેથી એવા શ્રધ્ધાનથી સમ્યક્ત થાય છે માટે તેનું શ્રધ્ધાન કરવું.
(૨) પ્રશ્નઃ જો એમ જ છે તો જિનમાર્ગમાં બંને નયોનું ગ્રહણ કરવું કહ્યું છે, તેનું શું કારણ?
ઉત્તરઃ જિનમાર્ગમાં કોઈ ઠેકાણે તો નિશ્ચયનયની મુખ્યતા સહિત વ્યાખ્યાન છે, તેને તો ‘સત્યાર્થ એમ જ છે” એમ જાણવું તથા કોઈ ઠેકાણે વ્યવહારનયની મુખ્યતા સહિત વ્યાખ્યાન છે તેને એમ નથી પણ નિમત્તાદિની અપેક્ષાએ આ ઉપચાર કર્યો છે” એમ જાણવું, અને એ પ્રમાણે જાણવાનું નામ બંને નયોનું ગ્રહણ છે. પણ બંને નયોના વ્યાખ્યાનને સમાન સત્યાર્થ જાણી ‘આ પ્રમાણે પણ છે અને આ પ્રમાણે પણ છે' એવા ભ્રમરૂપ પ્રવર્તાથી તો બંને નયો ગ્રહણ કરવા કહ્યા નથી.
(૩) પ્રશ્નઃ જો વ્યવહારનય અસત્યાર્થ છે તો જિનમાર્ગમાં તેનો ઉપદેશ શા માટે આપ્યો? એક નિશ્ચયનયનું જ નિરૂપણ કરવું હતું.
ઉત્તરઃ એવો જ તર્ક શ્રી સમયસારમાં કર્યો છે ત્યાં ઉત્તર આપ્યો છે કે - જેમ કોઈ અનાર્યમલેચ્છને મલેચ્છભાષા વિના અર્થ ગ્રહણ કરાવવા કોઈ સમર્થ નથી, તેમ વ્યવહાર વિના પરમાર્થનો ઉપદેશ અશક્ય છે તેથી વ્યવહારનો ઉપદેશ છે. વળી એ જ સૂત્રની વ્યાખ્યામાં એમ કહ્યું છે કેઃએ પ્રમાણે નિશ્ચયને અંગીકાર કરાવવા માટે વ્યવહાર વડે ઉપદેશ આપીએ છીએ પણ વ્યવહારનય છે તે અંગીકાર કરવા યોગ્ય નથી.
લોકો શુધ્ધનયને જાણતા નથી કારણ કે શુધ્ધનયનો વિષય અભેદ એકરૂપ વસ્તુ છે, તેઓ અશુધ્ધનયને તો જાણે છે કેમ કે તેનો વિષય ભેદરૂપ અનેક પ્રકાર છે; તેથી તેઓ વ્યવહાર દ્વારા જ પરમાર્થને સમજી શકે છે. આ કારણે વ્યવહારનયને પરમાર્થનો કહેનાર જાણી તેનો ઉપદેશ કરવામાં આવે છે'. અહીં એમ ન સમજવું કે વ્યવહારનું આલંબન કરાવે છે પણ અહીં તો વ્યહારનું આલંબન છોડાવી પરમાર્થે પહોંચાડે છે એમ સમજવું.
