________________
#instaff ofશ્રી મહાવીર દર્શન #afffff
ર0 નિશ્ચય-વ્યવહારનું સ્વરૂપ
(૧) નિશ્ચય-વ્યવહાર મોક્ષ માર્ગના સ્વરૂપમાં કેવો નિર્ણય કરવો જોઈએ?
(૧) નિશ્ચયે વીતરાગ ભાવ જ મોક્ષ માર્ગ છે, વીતરાગ ભાવ અને વ્રતાદિકમાં કથંચિત કાર્યકારણપણું છે માટે વ્રતાદિકને મોક્ષ માર્ગ કહે છે પણ તે માત્ર કહેવા માત્ર જ છે.
(૨) ધર્મ પરિગત જીવને વીતરાગ ભાવની સાથે જે શુભભાવરૂપ રત્નત્રય (વ્યવહાર દર્શનજ્ઞાન-ચારિત્ર) હોય છે તેને વ્યવહારનય દ્વારા ઉપચારથી વ્યવહાર મોક્ષ માર્ગ કહ્યો છે. જો કે તે રાગભાવ હોવાથી બંધ માર્ગ જ કહ્યો છે એવો નિર્ણય કરવો જોઈએ. . (૩) વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ ખરેખર બાધક હોવા છતાં પણ તેનું નિમિત્તપણું બતાવવાને માટે તેને વ્યવહારનયથી સાધક કહ્યું છે. આ કથન ઉપરથી કેટલાક જીવો એમ માને છે કે નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગથી વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ વિપરીત (વિરુધ્ધો નથી પણ બંને હિતકારી છે. તેઓની આ માન્યતા જૂઠી છે. આ સંબંધમાં કહ્યું છે કેઃ મોક્ષમાર્ગ તો બે નથી પણ મોક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ બે પ્રકારથી છે. જ્યાં સાચા મોક્ષમાર્ગને મોક્ષમાર્ગ નિરૂપણ કર્યો છે તે તો નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ છે, તથા જ્યાં જે મોક્ષમાર્ગ તો નથી પરંતુ મોક્ષ માર્ગનું નિમિત્ત છે, વા સહચારી છે તેને ઉપચારથી મોક્ષમાર્ગ કહીએ તે વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ છે, કારણકે નિશ્ચય-વ્યવહારનું સર્વત્ર એવું જ લક્ષણ છે. અર્થાત્ સાચું નિરૂપણ તે નિશ્ચય તથા ઉપચાર નિરૂપણ તે વ્યહાર. માટે નિરૂપણની અપેક્ષા એ બે પ્રકારે મોક્ષમાર્ગ છે પણ એક નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ તથા એક વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ છે એમ બે મોક્ષમાર્ગ માનવા મિથ્યા છે.
વળી તે નિશ્ચય-વ્યવહાર બંનેને ઉપાદેય માને છે તે પણ ભ્રમ છે કારણ કે નિશ્ચય-વ્યવહારનું સ્વરૂપ તો પરસ્પર વિરોધતા સહિત છે. બંને નયો સમકક્ષ નથી પણ પ્રતિપક્ષ છે.
(૪) પ્રાણીઓને ભેદરૂપ વ્યવહારનો પક્ષ તો અનાદિકાળથી જ છે જ, અને એનો ઉપદેશ પણ બહુધા સર્વ પ્રાણીઓ પરસ્પર કરે છે અને જિનવાણીમાં વ્યવહારનયનો ઉપદેશ શુધ્ધ નયનો હસ્તાવલંબન (સહાયક) જાણીને બહુ કર્યો છે, પરંતુ તેનું ફળ સંસાર જ છે.
શુધ્ધ નયનો પક્ષ તો આવ્યો જ નથી અને તેનો ઉપદેશ પણ વિરલ છે. શાસ્ત્રોમાં કોઈ કોઈ ઠેકાણે જ છે તેથી ઉપકારી શ્રીગુએ શુધ્ધનયના ગ્રહણનું ફળ મોક્ષ જાણી તેનો ઉપદેશ પ્રધાનતાથી આપ્યો છે.
પs
-
