________________
શ્રી મહાવીર દર્શન
(૫) સમયસારની ગાથા ૧૧ આ પ્રમાણે કહે છેઃ‘વ્યવહાર નય અભૂતાર્થ દર્શિત, શુધ્ધનય ભૂતાર્થ છે; ભૂતાર્થને આશ્રિત જીવ, સુદૃષ્ટિ નિશ્ચય હોય છે’
ગાથાર્થઃ વ્યવહાર નય અભૂતાર્થ છે અને શુધ્ધ નય ભૂતાર્થ છે એમ ઋષીશ્વરોએ દર્શાવ્યું છે; જે જીવ ભૂતાર્થનો આશ્રય કરે છે તે જીવ નિશ્ચયથી સમ્યગ્દષ્ટિ છે.
વિશેષાર્થઃ જેઓ શુધ્ધ નયનો આશ્રય કરે છે તેઓ જ સમ્યક્ અવલોકન કરતા હોવાથી સમ્યગ્દષ્ટિ છે પણ બીજા (જેઓ અશુધ્ધ નય નો સર્વથા આશ્રય કરે છે તેઓ) સમ્યગ્દષ્ટિ નથી. માટે કર્મથી ભિન્ન, રાગાદિથી ભિન્ન આત્માના દેખનારાઓને વ્યવહાર નયઅનુસરવા યોગ્ય નથી.
ભાવાર્થઃ અહીં વ્યવહારનયને અભૂતાર્થ અને શુધ્ધ નયને ભૂતાર્થ કહ્યો છે જેનો વિષય વિદ્યમાન ન હોય, અસત્યાર્થ હોય તેને અભૂતાર્થ કહે છે. વ્યવહારનયને અભૂતાર્થ કહેવાનો આશય એવો છે કે-શુધ્ધનયનો વિષય અભેદ એકાકારરૂપ નિત્ય દ્રવ્ય છે, તેની દૃષ્ટિમાં ભેદ દેખાતો નથી; માટે તેની દૃષ્ટિમાં વ્યવહાર નયને અવિધમાન, અસત્યાર્થ જ કહેવો જોઈએ. અહીં એમ સમજવું કે જિનવાણી સ્યાદ્વાદરૂપ છે, પ્રયોજનવશ નયને મુખ્ય-ગૌણ કરીને કહે છે. ‘શુધ્ધનયન ભૂતાર્થ છે, સત્યાર્થ છે; એનો આશ્રય કરવાથી સમ્યગ્દષ્ટિ થઈ શકાય છે; એને જાણ્યા વિના જ્યાં સુધી જીવ વ્યહારમાં મગ્ન છે ત્યાં સુધી આત્માના જ્ઞાન-શ્રધ્ધાનરૂપ નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ થઈ શકતું નથી.’ એમ આશય જાણવો.
સારઃ કર્મ, રાગ, ગુણ-ગુણીના ભેદ એ સઘળો વ્યવહાર છે. તે અસત્યાર્થ છ; જૂઠો છે કેમ કે કર્મ, રાગ કે ગુણ-ગુણીના (ગુણભેદ) ભેદ એ ત્રિકાળી વસ્તુમાં નથી. ધ્રુવ વસ્તુ જે અનાદિઅનંત, અસંયોગી, શાશ્વત, ભૂતાર્થ-વસ્તુ જેમાં સંયોગ, રાગ, પર્યાય, કેગુણભેદ નથી-એવા અભેદની દૃષ્ટિ કરવી આશ્રય કરવો એ સમ્યગ્દર્શન છે.
વસ્તુ ધ્રુવ, અભેદ,સામાન્ય, જ્ઞાયકભાવરૂપ છે, તેનો આશ્રય કરી, અંતરમાં સ્વીકાર કરી સમ્યગ્દર્શનાદિ ધર્મ પ્રગટ કરવો જોઈએ. આ સિવાય જેટલા બાહ્ય ક્રિયા કાંડ છે તે સઘળાં કર્મબંધનનું જ કારણ છે અને ચારગતિમાં રખડવાના માર્ગ છે.
વ્યવહારનય બધોય અભૂતાર્થ હોવાથી અવિધમાન, અસત્ય, અપ્રયોજનભૂત અર્થને પ્રગટ કરે છે. જે વસ્તુસ્વરૂપમાં નથી એ અવિધમાન અર્થને વ્યવહારનય પ્રગટ કરેછે માટે તે અભૂતાર્થ છે. અભેદ વસ્તુમાં ભેદ નથી છતાં એવા વિદ્યમાન અર્થને વ્યવહારનય પ્રગટ કરે છે. રાગ અને
૧૬૬
