________________
જીજાજી શ્રી મહાવીર દર્શન
(૫) પુરુષાર્થ : પુરુષાર્થ એટલે ઉધમ. કાંઈક પરિણમન - દરેક કાર્ય થાય ત્યારે એવી જાતનું પરિણમન જોવા મળે છે. આમાં પણ બે પ્રકાર છે. (૧) સ્વભાવરૂપ પરિણમન, (૨) વિભાવરૂપ પરિણમન. એમને સવળો અથવા ઉધો, સત્ય અથવા અસત્ય પુરુષાર્થ પણ કહેવામાં આવે છે.
આ રીતે કોઈપણ કાર્ય વખતે આ પ્રમાણે સંક્ષિપ્તમાં જેનું વર્ણન કહ્યું એમ પાંચ સમવાય એક સાથે જોવા મળે છે.
(૨) ધર્મની ક્રિયાઃ
(૧) નિર્મળાનંદનો નાથ ભગવાન આત્મા શુધ્ધ ચૈતન્યનો દરિયો છે. તેને દષ્ટિમાં ન લેતા હું એક કર્તા છું અને અંદર પધાર્યમાં જે પુણ્ય-પાપના વિકારીભાવ થાય છે તે મારું એકનું (એક સ્વભાવી આત્મા) કર્તવ્ય છે એવી જે માન્યતા તે અજ્ઞાન છે, મિથ્યાત્વ છે.
(૨) આ બધું કરવું-કરવું એવો જે ભાવ તેરાગ છે અને રાગને પોતાનો માનવો એના સ્વામી થવું એ માન્યતા મિથ્યાત્વ છે.
(૩) વર્તમાન જ્ઞાનની પર્યાયમાં સ્વસંવેદનપૂર્વક આ ત્રિકાળી ધ્રુવ ભગવાન આત્મા તે હું એમ જે જણાયો તે જ્ઞાન-આત્મજ્ઞાન છે જે શ્રદ્ધાન થવું તે દર્શન - સમ્યકદર્શન છે તથા એ ધ્રુવજ્ઞાયકમાં એકાગ્રતા - રમણતા થઈ તે ક્રિયા એ સમ્યકચારિત્ર છે. આ જ્ઞાનકિયા તે મોક્ષનો માર્ગ છે અને તેની પૂર્ણતા તે સંપૂર્ણ મોક્ષ છે. આત્માનું જ જ્ઞાન આત્માનું જ શ્રદ્ધાન અને આત્મામાં જ રમણતા-સ્થિરતા તે ધર્મની ક્રિયા છે. સહજ જાણનરૂપ ક્રિયા-જ્ઞાતા-દષ્ટ માત્ર અવસ્થા ધર્મની ક્રિયા છે.
(૪) સ્વનું ભવન તે સ્વભાવ છે. પોતાનું જે થવું - પરિણમવું તે સ્વભાવ છે. માટે નિશ્ચયથી જ્ઞાનનું થયું - પરિણમવું તે આત્મા છે. નિશ્ચયથી જ્ઞાનનું થવું એટલે જેવો જ્ઞાન સ્વભાવ છે તે રૂપે પરિણમવું તે આત્મા છે. સમ્યગદર્શનપણે, સમ્યજ્ઞાનપણે, સમ્યકચારિત્રપણે, અતિન્દ્રિય આનંદપણે પરિણમવું તે આત્મા છે. આત્મા નિર્મળજ્ઞાનશ્રદ્ધાન-શાંતિપણે પરિણમે તે આત્મા છે. • •
(૫) પોતાના સ્વભાવની પુષ્ટિ કરવી તે આત્મા છે.
(૬) વસ્તુનો સ્વભાવ ધર્મ છે. વસ્તુનો સ્વભાવ શુધ્ધજ્ઞાન અને આનંદ છે અને તે એનો ત્રિકાળ ધર્મ છે. હવે એ ત્રિકાળીને લક્ષમાં લઈ નિર્મળ જ્ઞાન અને આનંદપણે પરિણમે તેનું નામ પ્રગટ ધર્મ છે. ત્રિકાળીનો અનાદાર કરીને દયા, દાન, વ્રત, તપ આદિ પુણ્યભાવના પ્રેમમાં રોકાઈ વિકારરૂપે પરિણમે તે સ્વભાવથી વિરુધ્ધ અધર્મ છે.
– ૧૩૨
