________________
જ જ શ્રી મહાવીર દર્શન
જ સાર ઃ જે સમયે જ્ઞાનગુણની જેટલી જાણવાની યોગ્યતા હોય તેટલું જ જાણી શકે તેનાથી વધારે પુરુષાર્થ ઉપડે જ નહિ એટલે પુરુષાર્થ કરું કરું એવો બોજો ઓછો થઈ જાય કારણ કે સંપૂર્ણ વ્યવસ્થા સહજ છે. મોક્ષભાવ પણ સહજ છે અને જ્ઞાનસ્વરૂપ પણ સહજ છે. સર્વ સહજતા સહજતા જ છે.
(૭) પર્યાયની ક્રમબધ્ધતા અનુસાર પુરુષાર્થ :
(૧) “જીવની જેવી ભવિતવ્યતા એટલે કે પર્યાયની કમબધ્ધતા હોય છે તેવી જ તેની બુધ્ધિ હોય છે અને વ્યવસાય અર્થાત પુરુષાર્થ પણ તેવો જ કરે છે અને સહાયક કે નિમિત્ત પણ એવા જ મળી જાય છે.
(શ્રી ભટ્ટઅકલંકદેવ - શ્રી અસહસ્ત્રી)
(૨) હવે અહિંયા એમ સિધ્ધ કરવું છે - હું પુરુષાર્થ કરું કરું....એમ બળજબરીથી એ થતું નથી. સંપૂર્ણ માર્ગ સહજ છે. ક્યાંય પણ બોજો, વજન, કર્તબુધ્ધિ, ભાર ન આવવો જોઈએ, ક્યાંય આકુળતા થવી ન જોઈએ એવો વીતરાગનો માર્ગ પ્રભુ! જાણવા જેવો સહજ છે.
(૩) જીવ ધાર્યા પ્રમાણે બુધ્ધિ પ્રમાણે) જ પુરુષાર્થ કરે છે - કરી શકે છે. જ્ઞાનના પરિણમન પ્રમાણે થાય છે.
(૪) જીવ સિવાયના બીજા પાંચે દ્રવ્યોમાં જ્ઞાન ન હોવાથી, બુધ્ધિના અભાવમાં પાંચ દ્રવ્યોનું પરિણમન તે તે દ્રવ્યોના ધાર્યા પ્રમાણે કરવાનો પ્રશ્ન જ ઉભો થતો નથી. તે તે દ્રવ્યોની પર્યાયની ક્રમબધ્ધતા અનુસાર સહજરૂપે પરિણમન થયા કરે છે.
(૫) જીવમાં મુખ્ય ગુણ જ્ઞાન હોવાથી પોતાની બુધ્ધિ અનુસાર જ જીવ પુરુષાર્થ કરે છે. જીવનું સમય સમયનું જે કાંઈ પરિણમન થઈ રહ્યું છે તેના ઉપર ન તો નિમિત્તોનું કોઈ આધિપત્ય હોય છે કે ન તો પરદ્રવ્યોનો કોઈ પ્રભાવ વર્તતો હોય છે. જીવ પોતાની બુધ્ધિ અનુસાર જ પુરુષાર્થ કરતો હોવાથી નિમિત્તોના કારણપણાથી કે તેમના પ્રભાવથી નિરપેક્ષપણે પરિણમવામાં સર્વથા સ્વતંત્ર છે. માટે જીવ પોતાની બુધ્ધિ પ્રમાણે જ પુરુષાર્થ કરે છે, કરી શકે છે.
(૬) વળી જીવ ધારે કાંઈક (બુધ્ધિ હોય કાંઈક) ને પુરુષાર્થ કરે કાંઈક, એવું તો ત્રિકાળ અસંભવિત જ છે. માટે શ્રી ભટ્ટ અકલંકદેવ અષ્ટસહસ્ત્રીમાં ઉપર પ્રમાણે શ્લોક આપ્યો છે.
(૭) તાત્પર્ય એ છે કે જીવનો પુરુષાર્થ જીવની બુધ્ધિ અનુસાર જ હોય છે અર્થાત્ જીવ બુધ્ધિ પ્રમાણે જ પુરુષાર્થ કરી શકે છે. અને જીવનું ધારવું (બુધ્ધિ) પર્યાયની કમબધ્ધતા પ્રમાણે જ થતું
(૧૩૮)
