________________
જિક શ્રી મહાવીર દર્શન કરી
€ આગમ-અધ્યાત્મનું સ્વરૂપ
(૧) સ્વરૂપ
“વસ્તુનો જે સ્વભાવ તેને આગમ કહીએ છીએ, આત્માનો જે અધિકાર તેને અધ્યાત્મ કહીએ છીએ, આગમ તથા અધ્યાત્મ સ્વરૂપ ભાવ આત્મદ્રવ્યના જાણવા-તે બંને ભાવ સંસાર અવસ્થા વિષે ત્રિકાલીવ માનવા”.
વસ્તુનો સ્વભાવ કહેતા અહીં ત્રિકાળી સ્વભાવ ન સમજવો, પણ પર્યાયનો ભાવ સમજવો, સંસારી જીવન પર્યાયમાં વિકારની પરંપરા અનાદિથી ચાલી આવે છે તથા તેના નિમિત્તરૂપ કર્મની. પરંપરા પણ અનાદિથી ચાલી આવે છે, તેને અહીં આગમ પધ્ધતિ' કહે છે. આગમ પધ્ધતિ અશુધ્ધ છે એટલે તેમાં આત્માનો અધિકાર ન કહ્યો. અધ્યાત્મ પધ્ધતિ શુધ્ધ પર્યાયરૂપ છે એટલે તેમાં આત્માનો અધિકાર કહ્યો. આગમરૂપ અશુધ્ધભાવ અને અધ્યાત્મ સ્વરૂપ શુધ્ધભાવ એ બંને ભાવવાળા જીવો સંસાર અવસ્થામાં સદાય હોય જ છે એટલે સંસાર અવસ્થામાં એ બંને ભાવોને ત્રિકાશવર્તી કહ્યા. સંસારમાં સાધક અને બાધક જીવો સદાય વર્વે જ છે. સંસારમાં કોઈવાર એકલી અશુધ્ધ પર્યાયવાળા જીવો જ રહી જાયને શુધ્ધ પર્યાયવાળા કોઈ જીવ ન હોય એમ કદી બનતું નથી, તેમજ બધા જીવો શુધ્ધ પર્યાયવાળા જાઈ જાયને અશુધ્ધ પર્યાયવાળા કોઈ જીવ ન રહે એમ પણ કદી બનતું નથી, એટલે અશુધ્ધ ભાવરૂપ આગમ પધ્ધતિ અને શુધ્ધભાવરૂપ અધ્યાત્મ પધ્ધતિ એ બંને ભાવો સંસારમાં ત્રણે કાળે વર્તે છે. આ વાત સંસારમાં રહેલા ભિન્ન-ભિન્ન જીવોની અપેક્ષાએ સમજવી એટલે કે કોઈ જીવો શુધ્ધ પર્યાયવાળા હોય, કોઈ જીવો અશુધ્ધ પર્યાયવાળા હોય, કોઈ મિશ્ર પર્યાયવાળા હોય એ રીતે બને ભાવો ત્રિકાલીવર્તી માનવા. પણ એક જ જીવમાં એ ભાવો સદાય રહ્યા કરે, એમ ન સમજવું. નહિતર તો અશુધ્ધતા ટળીને શુધ્ધતા કદી થઈ જ ન શકે અથવા શુધ્ધ પર્યાય પણ અનાદિની ઠરે.'
એક જીવ પોતાની પર્યાયમાંથી અશુધ્ધતા ટાળીને શુધ્ધતા પ્રગટ કરી શકે છે, પણ જગતમાં સર્વ જીવોના અશુધ્ધ ભાવનો સર્વથા અભાવ થઈને શુધ્ધતા થઈ જાય-એમ કદી બનવાનું નથી. જગતમાં તો બધા ભાવવાળા જીવો સદાય રહેવાના છે. જગતમાં સિધ્ધ પણ અનાદિથી છે ને સમ્યગ્દષ્ટિ પણ અનાદિથી છે. અજ્ઞાની પણ છે ને કેવળજ્ઞાની પણ છે. એમ બધા પ્રકારના જીવો જગતમાં સદાય રહેવાના છે, કોઈ જીવ આખા જગતમાંથી અજ્ઞાનનોને અશુધ્ધતાનો અભાવ કરવા માંગે તો તેમ કદી ન થઈ શકે, પણ પોતે પોતાના આત્મામાંથી અજ્ઞાન અને અશુધ્ધતા મટાડીને કેવળજ્ઞાન અને સિધ્ધપદ પ્રગટ કરી શકે.
