________________
જ
શ્રી મહાવીર દર્શન (૧૩) પરિણામનો કર્તા પરિણામ છે એ સ્વભાવથી જ છે. પર્યાયનો કર્તા પર્યાય સ્વભાવથી જ છે. કોઈ નયથી સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ નથી. જ્ઞાનથી સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ છે. સ્વભાવથી સ્વભાવની પ્રાપ્તિ છે.
(૧૪) પર્યાયને એના સ્વભાવથી જોતાં એની કરવાની બુધ્ધિ છૂટી જાય છે ને કરવાનો ઉપચાર પણ છૂટી જાય છે.
(૧૫) કાર્ય સ્વયં થતું હોય એમાં બીજો કરે એવા ઉપચારનો અવકાશ જ ક્યાં છે? બસ સ્વયંથી થાય છે. આત્મા જ્ઞાતા થઈ જાય છે. જો વિકલ્પ છૂટે તો જ્ઞાન પ્રગટ થાય તો જ્ઞાનનો કર્તા બને, જ્ઞાતા થઈ જાય છે. (૧૬) સારાંશ:
(૧) નયથી વસ્તુની સિધ્ધિ કરી છે, તો વિક્લપોનો કર્તા બને છે. (૨) નયોથી ભિન્ન સ્વભાવથી વસ્તુને સિદ્ધ કરો તો નયના વિકલ્પ રહિત જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે, જે દ્રવ્યસ્વભાવને તો જાણે છે પણ પર્યાય સ્વભાવ પણ જેમ છે તેમ એમાં જણાઈ જાય છે. . (૩) જ્ઞાને વિકલ્પ વિનાનું મધ્યસ્થ થયું. વિકલ્પમાં પક્ષપાત હતો એટલે કે રાગ-દ્વેષ હતાં, ક્રમે ક્રમે જાણતો હતો. નયોથી છુટું પડેલું જ્ઞાન દ્રવ્ય-પર્યાય સ્વભાવને અક્રમે જાણે છે. બંને નયોનો જ્ઞાતા છે. કોઈ નવપક્ષ ગ્રહણ કરતો નથી.
(૪) દ્રવ્યથી પર્યાય ન થાય, પર્યાયના સ્વભાવથી જ પર્યાય થાય છે. ઉત્પાદ-વ્યય સમયે સમયે થયા જ કરે છે. આ બે સ્વભાવની વાત છેલ્લી છે. જેનો મર્મ પામતા પક્ષાતિક્રાંત થઈ અનુભવ થાય છે. સાક્ષાત્ જ્ઞાતા થાય છે.
(૫) સમયસાર ગાથા ૧૪૩ સૂચવે છે. પક્ષાતિક્રાંતિનું (પક્ષને ઓળંગી ગયેલાનું શું સ્વરૂપ છે? | ‘નયય કથન જાણે જ કેવળ સમયમાં પ્રતિબદ્ધ જે નયપક્ષ કંઈ પણ નવ ગ્રહે,નય પક્ષથી પરિહીન તે.” ગાથાર્થ:- નયપક્ષથી રહિત જીવ, સમયથી પ્રતિબદ્ધ થયો થકો (અર્થાત્ ચિસ્વરૂપ આત્માને અનુભવતો થતો.) બંને નયોના કથનને કેવળ જાણે જ છે, પરંતુ નયપક્ષને જરાપણ ગ્રહણ કરતો નથી.
