________________
જે
જ શ્રી મહાવીર દર્શન કરી (૧૨) સ્વભાવથી જ જાણનારો જાણવામાં આવી રહ્યો છે તો સ્વભાવ જ લક્ષમાં આવે છે અને જ્યારે સ્વભાવ લક્ષમાં આવે છે ત્યારે નયના વિકલ્પ છૂટી જાય છે અને સ્વભાવ સ્વભાવપણે અભેદ અનુભવમાં આવે છે.
(૧૩) જાણવું અને જાણવારૂપે પરિણમવું સ્વભાવથી જ છે. અનાદિ અનંત કોઈ નય લાગુ ન પડે. જો નય લગાડીશ તો સ્વભાવથી દુર થઈ જઈશ અને જો સ્વભાવથી જોઈશ તો નય દુર થઈ જશે.
(૧૪) અતક્રિય જ્ઞાન આત્માને નિશ્ચયથી જાણતું નથી પરંતુ સ્વભાવથી જાણે છે. એમાં નયનું શું કામ આવ્યું? જ્ઞાન સ્વભાવથી જ આત્માને જાણે છે એમ ખ્યાલમાં આવ્યું એનું નામ 'જ્ઞાનની પર્યાયનો નિશ્ચય'-અનુભવમાં પ્રગટ થાય છે. ' (૧૫) નયના પ્રયોગમાં વિકલ્પ જ ઉત્પન્ન થાય છે. સ્વભાવની સમીપે જાય છે તો વિકલ્પ ઉઠતા જ નથી. સ્વભાવથી જ જ્ઞાન આત્માને જાણી રહ્યું છે એમાં વિધિ-નિષેધના વિકલ્પ બંને એક સાથે જાય છે. સ્વભાવથી સ્વીકારે એની જાત જ જુદા પ્રકારની છે. સ્વભાવથી સ્વીકારે એનું નામ જ સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાન છે. (3) પર્યાય સ્વભાવ:
(૧) સિદ્ધાંતઃ વસ્તુ કદી પણ પોતાના સ્વભાવને છોડે નહી. વસ્તુના બે વિભાગ (૧) દ્રવ્ય સ્વભાવ, (૨) પર્યાય સ્વભાવ.
દ્રવ્ય સ્વભાવ નિષ્કિય સ્વરૂપ પોતાના અનાદિ અનંત અકર્તા સ્વભાવને છોડે નહી અને કદી પણ કર્તા થાય નહી.
પર્યાય સ્વભાવઃ પર્યાય પણ એક વસ્તુ છે. સત, અહેતુક છે. પર્યાય-સ્વભાવથી જ ક્રિયાવંત છે. અનાદિ અનંત તે પોતાના ક્રિયાના કારકને છોડે નહી. પર્યાયમાં કિયા (સામાન્ય ઉત્પાદ, વ્યયરૂપ ક્રિયા)-સમયે સમયે થયા જ કરે છે એ એનો સ્વભાવ છે.
(૨) થતી ક્રિયાને હું કરું એ અજ્ઞાન, થતી ક્રિયાને હું રોકું એ પણ અજ્ઞાન. પર્યાયમાં કર્તાભોકતા ધર્મ સ્વભાવથી જ છે. પર્યાય કરે છે ને ભોગવે છે, એ એનો સ્વભાવ છે. કયા નયે પર્યાયને કરે છે ને ભોગવે છે. એમ નહી. બસ સ્વભાવથી જ એમાં કર્તા ભોકતાપણું છે. અજ્ઞાન દશામાં રાગને કરે છે અને દુઃખને ભોગવે છે સાધક દશામાં વીતરાગતા રાગને કરે છે ને આનંદ દુઃખને ભોગવે છે. સાધ્ય દશામાં પૂર્ણ વીતરાગતાને કરે છે અને પૂર્ણ આનંદને ભોગવે છે. આમ પર્યાય પોતાના કર્તાભોકતા ધર્મને કદી પણ છોડતી નથી.
(૩) પર્યાયના આવા સ્વભાવને જાણવાનો નિષેધ નથી. પણ એમાં હું પણાનો નિષેધ છે.
