________________
શ્રી મહાવીર દર્શન જ
આ બંને પધ્ધતિમાં અનંતતા માનવી, આત્માના વિકારી ભાવોમાં અનંત પ્રકારો છે ને તેમાં નિમિત્તરૂપ કર્મના પણ અનંત પ્રકારો છે.
આત્માના નિર્મળ પરિણામોમાં પણ અનંત ગુણના અનંત પ્રકારો છે, જ્ઞાનાદિ ગુણોના પરિણમનમાં પણ અનંત પ્રકાર છે.
આ રીતે અશુધ્ધતા કે શુધ્ધતા એ બંનેમાં અનંતતા સમજવી.
જેમ સમયસારમાં અજ્ઞાનીને પુદ્ગલકર્મના પ્રદેશમાં સ્થિત કહ્યો, તેમ અહીં અશુધ્ધ પરિણામને પુદ્ગલાકાર કહ્યા, તે આત્માના આશ્રયે સ્વભાવની જાતના નથી તેથી તેને આત્મ-આકાર ન કહ્યા. આત્માના આશ્રયે પ્રગટેલા, આત્માના શુધ્ધ પરિણામ છે તે આત્મ-આકાર છે. તેમાં પુદ્ગલનો સંબંધ નથી, આત્માના સ્વભાવ સાથે સંબંધવાળા જે ભાવ હોય તેજ આત્માને સુખનું કારણ હોય, પુદ્ગલ સાથે સંબંધવાળા જે ભાવ હોય તે આત્માને સુખનું કારણ કદાપિ ન હોય, તેથી તે ભાવો ઉપાદેય નથી, તે તો આગંતુક એટલે બહારથી આવેલા છે, તે કાંઈ અંદરમાંથી પ્રગટેલા નથી, કે અંદરમાં રહેવાના પણ નથી. તે ભાવોમાં ખરેખર આત્મા નથી, તેમાં મોક્ષમાર્ગ નથી.
જે કોઈ શુભાશુભ ભાવો છે તેમાં આત્માનો અધિકાર નથી પણ આસ્રવનો અધિકાર છે, બંધનો અધિકાર છે. એ વિકારી ભાવોનું સ્વામીપણું આસ્રવ અને બંધ તત્ત્વોનો છે, આત્માના સ્વભાવને તેનું સ્વામીપણું નથી, માટે તેમાં આત્માનો અધિકાર નથી. આત્માનો અધિકાર તો શુધ્ધ ચેતના પરિણામમાં જ છે.
આગમ પધ્ધતિ છે તે ઉદયભાવરૂપ છે, ને અધ્યાત્મ પધ્ધતિ ઉપશમ-ક્ષાયિક કે સમ્યક્ ક્ષયોપશમ ભાવરૂપ છે. પુણ્ય-પાપ-આસ્રવ બંધને અજીવકર્મ એ પાંચ તત્ત્વો આગમ પધ્ધતિમાં સમાય છે.
સંવર-નિર્જરા-મોક્ષ તથા શુધ્ધ જીવ-એ ચાર તત્ત્વો અધ્યાત્મ પધ્ધતિમાં આવે છે. આમ બંને પધ્ધતિ એક બીજાથી વિલક્ષણ છે. તેનું સ્વરૂપ ઓળખે તો ભેદજ્ઞાન થઈ જાયને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે, એટલે પોતામાં અધ્યાત્મની પરંપરા વિકસવા માંડેને આગમની (કર્મની તથા અશુદ્ધતાની) પરંપરા તુટવા માંડે આનું નામ ધર્મ છે.
આવી અધ્યાત્મ પધ્ધતિની (એટલે શુધ્ધ પરિણામની પરંપરાની) શરૂઆત ચોથા ગુણસ્થાનથી થાય છે. ચોથાથી-ચૌદમા ગુણસ્થાન સુધી અધ્યાત્મ પધ્ધતિ છે, પરંતુ ત્યાં ભૂમિકાનુસાર જેટલી અશુધ્ધતાને કર્મનો સંબંધ છે તેટલી આગમ પધ્ધતિ છે. તે સર્વથા છૂટી જતાં સંસાર છૂટી જાય છે ને સિધ્ધ દશા પ્રગટે છે. ત્યાં પછી પુદ્ગલકર્મ સાથેનો જરાય સંબંધ રહેતો નથી, ને સંસારની અનાદિની પરંપરા પણ અત્યંતપણે છેદાઈ જાય છે.
૧૫૬
