________________
૧૬
શ્રી મહાવીર દર્શન
એક માત્ર ઉપાય
આત્મા કેવી રીતે જણાય?
પહેલા આત્મા દેખાતો નથી એટલે અસ્તિ ગ્રહણ થતી નથી ને રાગાદિ બધું કરવા જેવું નથી એમ થાય છે, કેમ કે રાગાદિ દુઃખરૂપ લાગે છે, તો પણ આત્મા સ્વ લક્ષણથી ઓળખાય છે.
‘જાણનારો છે તે જ હું છું’ એમ પોતે વિચાર કરીને ઊંડો ઉતરીને સૂક્ષ્મ ઉપયોગ કરે તો, પોતાની અસ્તિ ગ્રહણ થાય છે. પોતે પોતાને ભૂલી ગયો છે, પણ પોતે જ છે. બીજો નથી.
બધા ભાવો ચાલ્યા ગયા, પણ પોતે જાણનારો તો એમને એમ શાશ્વત રહે છે. ગયા કાળમાં જે વિકલ્પો થયા તેને પોતે યાદ કરી શકે છે, પણ પોતે તો એમને એમજ રહે છે. માટે જાણનારનું જેવું અસ્તિત્ત્વ ગ્રહણ કરવા માંગે તો કરી શકે છે. પોતે અંદર ઊંડો ઉતરીને જે આ જાણનારો જ્ઞાયક છે-તે જ હું છું એમ તેના ઉપર જોર લાવી શકે છે. એમ જ્ઞાયક ઉપર જોર લાવી નિર્ણય કરે, તો યથાર્થ પ્રતીતિ કરી શકે છે. પોતે વિચારીને અને અંતરમાંથી નક્કી કરીને જોર લાવે કે આ જાણનાર હું છું, આ રાગાદિ હું નથી, તો પોતે પોતાને ઓળખી શકે છે.
તો હવે શું કરવું?
સ્વભાવથી જ હું જ્ઞાયક હોવાને લીધે સમસ્ત વિશ્વ સાથે મારે શેય-જ્ઞાયક લક્ષણ સંબંધ છે, પરંતુ આ જ્ઞેય ઈષ્ટ-અનિષ્ટ કે જ્ઞેયના લઈને જ્ઞાન થાય છે કે આ જ્ઞેય મારું ને હું તેનો સ્વામી એવો કોઈપણ પ્રકારનો સંબંધ નથી.
જ્ઞાયકનો સર્વ જ્ઞેયોને જાણવાનો સ્વભાવ હોવાથી લોકાલોક જાણે કે જ્ઞાયકમાં કોતરાઈ ગયા હોય એમ એક ક્ષણમાં જ જાણી લે છે. આવા શેય-જ્ઞાયક લક્ષણ સંબંધને લીધે એકી સાથે અનંતા શેયોને અનંતપણે જાણવા છતાં જ્ઞાયકતો સદાય જ્ઞાયકપણે જ-એકરૂપપણે જ રહ્યો છે.
અનાદિથી જ્ઞાયક તો જ્ઞાયકભાવે જ રહ્યો છે, પણ મિથ્યાત્વને લઈને અન્યથા મનાઈ રહ્યો છે, તેથી એ મિથ્યાત્ત્વને મૂળથી ઉખેડીને સ્વભાવથી જ જ્ઞાયક એવા આત્મતત્ત્વના જ્ઞાનપૂર્વક શુદ્ધાત્મામાં પ્રવર્તતા સિવાય અન્ય કાંઈ કરવા યોગ્ય નથી.
શ્રી સમયસારજી પરમ અધ્યાત્મ શાસ્ત્રજીની ગાથા ૩૫૬-૩૬૫ માં ટીકાકાર આચાર્ય ભગવાન સ્પષ્ટાથી દર્શાવે છે કે, “જેનું જે હોય તે તે જ હોય, જેમ આત્માનું જ્ઞાન હોવાથી જ્ઞાન તે જ આત્મા જ છે’’. જેનું જે હોય તે તેનું જ હોય એવો ભેદ પણ આચાર્યશ્રીને સ્વીકૃત નથી તો પરદ્રવ્ય જ્ઞાયકની સાથે જ્ઞેયનો સંબંધ ધરાવે એવા અસદ્ભૂત વ્યવહારનયને તો કોઈ સ્થાન જ ન રહ્યું. ‘ચેતયિતાનો જ ચેતિયતા છે’ એવા સ્વ-સ્વામીરૂપ અંશોના વ્યવહારથી પણ જો કાંઈ સાધ્ય ન હોય તો પર સાથેના શેય-જ્ઞાયક સંબંધરૂપ અસદ્ભૂત વ્યવહારથી શું સાધ્ય છે?
૧૨૭)
