________________
કરનાર અન્ય વ્યક્તિઓ પ્રત્યે દ્વેષ કરવાનો નથી, માત્ર કરુણા કરવાની છે. પાપ પ્રત્યે દ્વેષ કરવાનો છે, જયારે પાપી પ્રત્યે કરુણા કરવાની છે. દુષ્કૃતગર્તા અને સુકૃતઅનુમોદના આ બે પ્રાથમિક ધર્મ છે. આ પ્રાથમિક ધર્મ કરવામાં પણ વૈરાગ્ય ને વિવેક તો જોઈશે; કારણ કે જેટલાં પણ દુષ્કતો છે તે બધાં ખરાબ જ છે, તે મનમાં બેસવું જોઈએ. ક્રોધ, અહંકાર, આસક્તિ જ્યાં સુધી સારાં લાગતાં હોય ત્યાં સુધી સાચી ગઈ ન થઈ શકે. જયારે જયારે ક્રોધ, આસક્તિ વગેરે જાણતા કે અજાણતાં થઈ જાય ત્યારે એવું તો મનમાં જરૂર થવું જોઈએ કે આ મારી નબળાઇ છે; આ કરું છું, પણ તે અધર્મ ને પાપ જ છે, એ બુદ્ધિ અવશ્ય ટકવી જોઈએ; નહીંતર દુષ્કૃતની ગહ અંતરથી નહિ કરી શકો. તેવી જ રીતે સુકૃત માટે પણ નિયમ છે કે જેટલા સદ્ગુણો, ધાર્મિક અનુષ્ઠાનો છે, તે બધાં જ ગમવાં જોઈએ. એક પણ સુકૃત ન ગમતું હોય તો સુકૃતની સાચી અનુમોદના ન આવી શકે, ઊલટું સુકૃત પર દ્વેષ છે તેમ કહેવાય; જાણીબૂજીને દ્વેષ હોય તો તેની ભૂમિકા અત્યંત નીચી ચાલી જાય છે. ભૂમિકાનાં લક્ષણો:
કઈ વ્યક્તિ કઈ ભૂમિકામાં છે તે જાણવાનાં લક્ષણો શાસ્ત્રમાં જણાવ્યાં છે. (૧) જેનામાં કદાગ્રહ અને ધિટ્ટાઇપૂર્વકની પાપની અનુમોદના હોય તે જીવ પ્રાયઃ ચરમાવર્તની બહાર છે. (૨) જે આત્મા જાણી-બૂજીને પાપની અનુમોદના કરતો હોય તે આત્મા નિયમા મોક્ષમાર્ગની બહાર છે. (૩) જેનામાં અજ્ઞાનતાથી પણ આત્મામાં પાપની રુચિ પડી હોય, તો મિથ્યાત્વ નક્કી જ છે; છતાં જાણકારીપૂર્વકનો પાપનો રસ ન હોય તે જીવ મોક્ષમાર્ગની અંદર હોઈ શકે. (૪) જેનામાં સંપૂર્ણ પાપની રુચિ તૂટી ગઈ છે, અર્થાત્ અજાણતાં (unconsciously) પણ જે પાપના રસથી શૂન્ય છે તે આત્મા નિયમા સમ્યગ્દષ્ટિ છે. જે આત્માની પાપ પ્રત્યેની રુચિ જીવતી છે તે મિથ્યાત્વી છે, અને જેનામાંથી આ રુચિ સંપૂર્ણ ગઈ છે તે આત્મા સમ્યગ્દષ્ટિ છે.
એક માણસ સાંસારિક સ્વાર્થ માટે ગુસ્સો કરે છે જે અપ્રશસ્ત કષાય કહેવાય. અપ્રશસ્ત ક્રોધ, દ્વેષ, આસક્તિ આ બધા દોષો આપણામાં સામાન્ય છે, કારણ આપણે બધા કષાયમુક્ત નથી. સંસારમાં ડગલે ને પગલે રાગ-દ્વેષ કે આસક્તિનાં નિમિત્તો પહેલાં જ છે. નિમિત્ત મળવાથી કે નિમિત્ત વગર પણ ક્રોધ કર્યો ત્યાર પછી કોઈ સમજાવે કે આ ખોટું છે, છતાં પણ આગ્રહપૂર્વકનું સમર્થન હોય, અર્થાત્ લોકોત્તર દાનધર્મ “અનુકંપા”
૨૩૫
