________________
ભુજમાં રાવણરાજ્ય જામી ગયું. મરનાર પાછળ અંજલિ આપવાની વાત તો દૂર રહી, આંસુ સારનાર પણ અપરાધી હતો.
અંજાર-ભુજનો એકાકી પંથ મોતનો પંથ બની ગયો.
એક દિવસ એ માર્ગે એક વણિક વાવંટોળની જેમ ધસતો આવ્યો. એનું નામ મેઘજી શેઠ ! અંજારનો એ કારભારી હતો. કચ્છમાંથી એણે કેટલાય જવાંમર્દોને નોતર્યા હતા. રાજાશાહીના નાશ માટે એ નીકળ્યો હતો. એકના પાપે કચ્છની કિસ્તી વમળમાં ફસાઈ હતી. એ એકને આજ દૂર કરવો હતો, એકહથ્થુ સત્તાનો નાશ કરવો હતો, ને નાગરિકોનું રાજ સ્થાપવું હતું.
ભુજના કિલ્લાનાં તોતિંગ દ્વારના એણે ભુક્કા બોલાવ્યા. ભલભલા જવાંમર્દોને ભૂ પાયાં, ને બિલાડી ઉંદરને પકડે એમ મહારાવ રાઘધણને કેદ કર્યા !
વાઘા પારેખ, કોરા પારેખ અને અન્ય ચારસો શહીદોની ખાખ પર ઊભા રહીને એણે જાહેર કર્યું, ‘આજથી કચ્છ માથેથી રાજાનું પાપ ટાળું છું. રામ રાજાઓનો વંશ તો ક્યારનો ચાલ્યો ગયો, આજે રાવણવંશના રાજાઓ નામશેષ થાય છે. આજથી કચ્છનો વહીવટ કરશે, હિંદુ-મુસ્લિમ પ્રજાના સભ્યો.
કચ્છમાં એ દિવસે પ્રજાતંત્ર સ્થપાયું : મરનાર ચારસો શહીદોની જગ્યા આજે વાઘાસર-કોરાસરને નામે ભુજ શહેરમાં જાણીતી છે.
આ સમય ઈ.સ. ૧૭૮૬નો.
= કેડે કટારી, ખભે ઢાલ
