________________
: ૬૪૪: પલટાયેલા પરાજય!
પ્રયાણ પરાજયના રૂપમાં બદલાઈ જશે ! ટુ મારિ એ તે કદાચ ન હોય? હવે એનું ગતિશીલ ચિંતન ત મરત્યેા. જે થવાનું હોય તે થાય જ છે, એ મંદ બન્યું...પણ એ બીજા જ તરંગમાં ઉછળી રહ્યા ઉક્તિની સામે તેમની બુદ્ધિમત્તા હારી ગઈ. ને એ હતા. “હવે કોઈ ઉપાય ?' અગાધ ચિંતન-સાગરના ઉક્તિને વિજય થયે એ શું કહેવાય ? એનું નામ જ તળીયે તેમણે ડૂબકી મારી. ને એક મૌલિક રત્ન ભવિતવ્યતા.
તેમને લાગ્યું. તેમની મુખાકૃતિ ઉપર ઘેરાયેલી નિરાસાથે સાથે એ પણ કોણ જાણી શક્યું હતું કે શાની છાયા આશાના દિવ્ય-પ્રકાશમાં ઓસરી ગઈ. એ જ પરાજય એમના આત્મ-વિજય માટે નીવડશે. ને અંદરથી શૂન્ય મનસ્ક છતાં બહારથી તેમની મુખબિરૂદાવલિ પિકાર તેમને શિષ્યગણ તે ઇન્દ્રભૂતિની મુદ્રા તેજસ્વી જણાતી હતી; “જે મારૂ દેવ મને સર્વજ્ઞતાને વ્યાપક બનાવવા મથી રહ્યો હોય એમ અનુકૂળ હોય? ને માની લ્યો કે મારો અહીં કદાચ જણાતું હતું. આ બાજુ ઇન્દ્રભૂતિનું મન પણ અંદર. વિજય પણ થઈ જાય ? તે ત્રણે લોકમાં મારું ખાને પોતાની સર્વજ્ઞતાની ચિકિત્સા કરી રહ્યું હતું. તે સર્વ-શિરોમણિએ વિશેષણ સાર્થક તે શું... તે ચિકિત્સા આ રહી: “મારામાં કોઈ પણ વાતની પણ અમર જે થઈ જાય ને?
તથા સાહિત્યમાં કેળવાયેલી તે મારી બુદ્ધિ ખરૂં પૂછે તે-તે ઇન્દ્રભૂતિજી હમણાં કલ્પનાના છે. લક્ષણશાસ્ત્રમાં દક્ષત્વ તે મારું જ. તેમજ તર્ક- હિડાળે ઝૂલી રહ્યા હતાં. નજીક આવ્યા એટલે “ગૌતમ શાસ્ત્રોમાં તે પૂછવાનું જ નહિં, તેમાં તે ઘડાઈ ઘડા- ઈન્દ્રભૂત ! તું કુશળતાથી આવ્યો છે ને?' ભગવાન ઈને જાણે બુદ્ધિ કર્કશ જ થઈ ગઈ છે.”
શ્રી મહાવીરદેવે તેમને સંબોધનથી સંબોધ્યા..“ જાણે કેવી તે એ તાર્કિક-શક્તિ ? ને કેવી છે તેની વન-વગડામાં વાંસળીને મધુર સૂર સંભળાય.' ખીલવણી ?
શું આ મારું નામ પણ જાણે છે ? કેમ ન કે જેમને પિતાના જ આભા ઉપર શ્રદ્ધા રહી જાણે. વિશ્વવિખ્યાત એ નામ કોનાથી અજાણ્યું છે? નહતી. કેવા છે એ હશે મહાન-તાર્કિક મિથ્યાજ્ઞાન! પણ જે ગુપ્તમાં ગુપ્ત અને નિગૂઢ જે સંદેહ છે તેને
એમનું મન વૈવિધ્ય ઉપમાઓ દ્વારા ઉપમા-ઉપમે- ઉકેલી દે તે હું જાણું કે આ સર્વજ્ઞ! બાકી નહિં.' યભાવને ઘડી રહ્યું હતું, “અરે શેષનાગ સમાન “ઇન્દ્રભૂત! શું તને આત્મવિષયક સંદેહ છે? તે મારા મણિ જેવા સર્વજ્ઞપણને ખેંચવા કોણે હાથ તું વેદવાક્યને અર્થ બરાબર કેમ વિચારતા નથી ?' પ્રસાર્યો છે ? કુતૂહલ રૂપે કરેલું એનું સાહસ નક્કી
આ બાજુ એમની માનસિક વિચારધારા અને જીવલેણ થશે.' એમનું આંતર–અન્યન પૂરું ન થયું
આ તરફ પ્રભુકારા ઉકેલાતે તેમને સંદેહ. એમ ત્યાં તે એ સમવસરણભૂમિ આવી ગઈ... .
બનેનાં સંઘર્ષણથી એવું તે એમનાં મનમાં પડઘાનું - ત્યાં સમવસરણમાં બિરાજમાન પ્રભુને જોતાં જ પ્રતિબિંબ પડયું કે-ડીવાર સુધી તે એ કોઈ તેમના વિચાર-વલણે વળાંક લીધો. તેમની દૃષ્ટિમાંથી નિશ્ચય કરી ન શક્યા. શું આ તે ગંગા-પ્રવાહને ધોધ નીકળતી ઉષ્મા શીતલતામાં સમાઈ ગઈ. વિચારના છે? કે સમદ્ર-મંથનને એ અવાજ છે? અથવા તે વિનિમયમાં તેમનું માનસ ઢળી પડ્યું.
શું આદિ બ્રહ્મ-ધ્વનિ છે? ઈત્યાદિ કલ્પના ચિત્રોને શું આ તે બ્રહ્મા છે ? ના, ના. તે તે જરાથી એ માનસ પર જતા જ રહ્યા... જર્જરિત છે. તે શું વિષયું છે? તે પણ, નહિ, તે તે રંગે શ્યામ છે. તે શું ચન્દ્ર છે ? ના, તે તે કલંકથી હવે ઈતિજીની વિજયની ઝંખના ઉપર જિજ્ઞાકલંક્તિ છે, તે શું સુર્ય હશે ? તે પણ નહિં, તે તે સાનું છું ફરી વળ્યું. ને તેની મનોવૃત્તિ વેદ-કડીને પ્રચંડ તાપવાળે છે. નથી સમજાતું એ કોણ હશે ? સાચો અર્થ સમજવા ઉત્સુક બની. આ રહી તે
હા હા. થનાર ચરમ તીર્થપતિ વિભુ વર્ધમાન.... વેદ-કડી..
