________________
૧૦૫
૧ ૧૫ ૭ ૩૨
– જૈન યુગ – શ્રી શ્રમણ સંઘની શાસનપદ્ધતિને આદિ કાર્ય આ અધિકારીને પાયેલાં રહેતાં હતાં.
આપના ઘરનાર ગ૭ રાજ્યના મંત્રી કહી શકીએ છીએ. ઇતિહાસ.
૧૩ સ્થવિર-વિર” એ પધર હેઈ ગછના ન્યાયાધીશ મૂળ લેખક ઇતિહાસ મહોદધિ સાક્ષરમુનિશ્રી કલ્યાણવિજયજી
હતા. ગચ્છની અંદરના તમામ ઝઘડાના ફેંસલા આ
અધિકારી દ્વારા કરવામાં આવતા હતા. ગુચ્છના સૌથી [ગયા અંકમાં આ લેખનો અગ્રભાગ આવી ગયો. તેમાં
| ઉંચા શાસક આચાર્ય સુધીના ને આના ફેંસલા મંજૂર છેવટે પરિભાષા સંબધી યુગ પ્રધાનને અર્થ જોઈ ગયા, હવે
કરવા પડતા હતા. સં સ્થવિરની સભામાં પણ આ બાકીની વિકેપ પરિભાષા ચાલુ કરીએ.]
સ્થવિર ગચ્છાચાર્યના પ્રતિનિધિ બનીને બહુધા ગયા ૮ ગચ્છ-આ “છ” શબ્દ આગળના પાંચ અધિકારીઓના
કરતા હતા. બનેન્ના ‘ગણું” શબ્દનાજ ગણું વ્યવસ્થાપક મંડલના અર્થ માં
જે સાધુ ન્યાયશીલ હોવા ઉપરાંત દંડવિધાન (દ) પ્રચલિત થયા હતા, પરંતુ પાછળથી આ તેને અર્વાચીન
સાને અચ્છા અભ્યાસી હોય તેને જ આ વિનું પદ પર્યાય બની ગયો છે. ૯ આચાર્ય–ગછ રાજયના પરી શાસક પુરૂષને ‘આચાર્ય
આપવામાં આવતું હતું. કહેવામાં આવે. તેને જ ગછના રાજ માનવામાં આવતા. ૧૪ ગણાવ^છેદક-'ગણાવછેર ક’નું કાર્ય ગણના ભિન્ન ભિન્ન (ગણુસ્થવિરજ આચાર્ય અથવા મછાચાર્ય કહેવાતા હતા)
કુલ અને શાખાઓના સંબંધોને વ્યવસ્થિત રાખવા, આચાર્યને અંધસ્થવિરની વ્યવસ્થાપિકા સંભાનો સભાસદ
ગાગના સાધુઓને જુદી જુદી ટુકડીઓમાં વહેંચી નાંખી ગણવામાં આવતા હતા; અથવા એમ કહીએ કે વિશાલ
ગીતા ( દેખરેખ (ચે વિહાર કરાવે. ગીતાર્થે તેમજ રાષ્ટ્રમાં એક દેશપતિ રાનને જે દરજ હેમ છે તેવોજ
તેમના આશ્રિત સાધુઓની બદલી કરવી ત્યાદિ કાર્ય ગણુદરજજો સ્થવિર -રાજયમાં છપતિ આચાર્યને મારવામાં
વહેદકના અધિકારમાં રહેતાં હતાં આ પદ ધરનારને આવતું હતું. આ બધું થતું હતું તે છતાં પણ તેની સત્તા
આપણે ગચ્છ રાજ્યના ગૃહમંત્રી (Home member) કાનુનથી બદ્ધ હતી. હા, કંઈક અનિયંત્રિત સત્તા પણું તેને
કહી શકીએ છીએ. આપવામાં આવતી હતી કે જેનો ઉપયોગ તે ખાસ વિશિષ્ટ
વ્યવસ્થા પદ્ધતિ સગોમાં કર્તા હતા.
શ્રમણ સંધની વ્યવસ્થા પદ્ધતિ કેવી હશે, તેને કંઈક સંધ અને છને આચાર્ય પૂ જવાબદાર રહેતા હતા. આભાસ તો ઉપર આપી દીધેલી પરિભાષાએથીજ થઈ જાય તે કઈ અપરાધ કરતા તે સામાન્ય સાધુથી પણ અદ્ધિક દડ છે; છતાં પણ અધિક પોતાની ખાતર અમે અહીંયા તેની તેને કરવામાં આવતા.
વ્યવસ્થા પદ્ધતિ સંબંધી કઈક વિવેચન કરીશું. વારંવાર કાનુનને ભંગ કરે, મચ્છથી પ્રતિકૂળ ચાલવું, જે રીતે એક વિશાલ રાષ્ટ્રમાં અનેક દેશ અને દેશમાં ગુછની વ્યવસ્થા કરવામાં નાલાયક સાબીત થવું ઈત્યાદિ કાર અનેક પ્રાન્ત’ ન છે, તે રીતે આપણું જૈન શ્રમણ-સંધમાં ગોથી આચાર્યને પિતાના પદ સુદ્ધાં ને ત્યાગ કરવો પડતો હતો. અનેક ગણુ.’ અને ગગોમાં અનેક કુલ' હતાં. ૧૦ ઉપાધ્યાય-વર્તમાન આચાર્યના ઉત્તરાધિકારી ઉપાધ્યાયને જેમ પ્રાંતને હાકેમ દેશના હાકેમોના, અને દેશના હાકેમે
માનવામાં આવતાં તેને જૈન શાસ્ત્રોમાં યુવરા'ની ઉપમાં રાષ્ટ્રપતિના તાબે રહે છે, તેમજ કુલના સ્થવિર ગણુ વિના આપવામાં આવી છે. ખરી રીતે જ આ પદાધિકારી યુવ- અને ગર્ણવિર સંધ-વિરના તાબે હતા હતા. રાજની મૃતા શેખવાની સાથે ગળનાં અનેક કાર્યોમાં કુલ-વિરોને કાર્યપ્રદેશ સંકુચિત કહે છે તેથી તે આચાર્યના જમણા હાથ હતા.
એકલાજ પોતાના કુલની વ્યવસ્થા કરી લેતા હતા. પરંતુ ગણગરહવાસી વિઘાથ-સાધુઓને સૂત્ર શીખવવુએ ઉપા- સ્થવિરાને કાર્ય પ્રદેશ ઘણો વિસ્તૃત હતે. તેને પોતપોતાના ધ્યાયનું મુખ્ય કર્તવ્ય હેતું હતું.
ગણોની વ્યવસ્થા તે કરવી પડતી હતી, પરંતુ તેની સાથેજ ૧૧ ગણિ-ગણિ” એ રાજદનો પ્રયોગ કયાંક આચાર્યના અને સંઘસ્થવિરની સભામાં હાજર રહી અથવા પ્રતિનિધિ મેકલી
કયાંક ઉપાધ્યાયના અર્થ માં કરવામાં આવ્યો છે, અને સંઘના કાર્યમાં પણ ભાગ લેવા પડને હ. આટલા માટે કહેવામાં આવ્યું છે કે આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાયની ગેર- ગણવિર પિતાના ગની વ્યવસ્થા વાસ્તે એક વ્યવસ્થાપિકા હાજરીમાં તે બંનેનું કાર્ય “ ગણિ” ચલાવતા હતા. જોકે સભા સ્થાપિત કરતા હતા કે જેને ‘ગ' કરવામાં આવે. ગચ્છ-વ્યવસ્થાપિકા સભામાં તેની કાંઈ ખાસ બેઠક હતી તેના પાંચ સભાસદ રહેતા હતા. ૧ આચાર્ય અથવા પ્રમુખ, નહિ, છતાં પણ આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયનાં કાર્યોને એ ૨ ઉપાધ્યાય અથવા ઉપપ્રમુખ, 8 પ્રવર્તક અથવા મંત્રી. મેટા સહાયક હતા, એટલું જ નહિ પરંતુ તેમની ગેર ૪ સ્થવિર અથવા ન્યાયાધીશ, ૫ ગણાવક અથવા ગૃમંત્રી. હાજરીમાં આને આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાય માનવામાં ગણ-સભા અથવા ગુચ્છના આ પાંચ અધિકારીઓના આવતા હતા. આ પદના ધરનારને આચાર્ય–ઉપાધ્યાયના શિરે કયાં કયાં કાર્ય રહેતાં હતાં તેને નિર્દેશ પરિભાષાના ખાનગી મંત્રી કહી શકીએ છીએ.
પ્રકરણુમાં કરી દેવામાં આવ્યો છે. ૧૨ પ્રવર્તક-પ્રવર્તક' ગુચ્છનાં બાહ્ય તેમજ આંતરિક કાર્યોના હવે આપણે ગણેને પરસ્પર સંબંધ જોઈએ:
વ્યવસ્થાપક મંત્રી હતા. બાલ, વૃદ્ધ અને શ્વાન-બીમાર ગણ-સંધના પ્રતિનિધિ હતા એ વાત તે પહેલાં કહી દેવામાં સાધુઓની દેખરેખ રાખવી, અણજાણ સાધુઓને ગછ આવી છે, પરંતુ તે ગણોમાં એક બીજા વચ્ચેનો સંબંધ કે અને સંધના સામાન્ય નિયમોથી વાકેફ રાખવા અને હતો. તેને અત્યાર સુધી વિચાર કર્યો નથી, જ્યાં સુધી અમે ગરમાં વસ્ત્ર પાત્ર આદિ જરૂરી સાધનોને પ્રબંધ કર નણુએ છીએ ત્યાં સુધી મહાવીર પ્રભુના સર્વ શ્રમણ-ગણું
