Jain Vichardhara Jain Drushtine Gita Part 01

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 9

३. 'अवतार' आणि 'तीर्थंकर' पुराणांच्या काळात दृढमूल झालेली 'अवतार' संकल्पना हिंदू धर्मीयांच्या मनात खोलवर रुजलेली आहे. त्यानुसार वैकुंठलोकी निवास करणारा श्री विष्णू जगाच्या उद्धारासाठी युगायुगात अवतार घेतो. 'यदा यदा हि धर्मस्य' आणि 'परित्राणाय साधूनाम्' या गीतेतील श्लोकांमधील विचारांचा हिंदू मनांवर विलक्षण पगडा आहे.
याच धर्तीवर जैन धर्मातील २४ तीर्थंकरांना 'अवतार' मानण्याकडे सर्वसामान्य व्यक्तींचा कल दिसतो. पण वस्तुस्थिती तशी नाही. तीर्थंकर हे परमात्म्याचे अवतार नव्हेत. विशिष्ट-विशिष्ट काळात जन्मलेले हे स्वतंत्र स्वतंत्र आत्मे अगर जीव आहेत. सर्वोच्च आध्यात्मिक ज्ञान म्हणजे केवलज्ञान' प्राप्त झाल्यानंतर आपल्या उर्वरित आयुष्यात जे निरलसपणे धर्मप्रसाराचे व संघबांधणीचे कार्य करतात त्यांना ‘तीर्थंकर' संबोधण्यात येते. आयुष्याच्या अंतिम टप्प्यावर आत्ममग्न ध्यानावस्थेत शरीरत्याग करून ते सिद्ध, बुद्ध, मुक्त होतात. महावीर असे २४ वे तीर्थंकर होते.
हेतुपुर:सर जगाचा उद्धार, सज्जनांचे पालन आणि दुष्टांचा विनाश हे तीर्थंकरांचे जीवनोद्दिष्ट नसते. दया, करुणा, मैत्री, उपेक्षा या सहज स्वाभाविक भावनांनी ते जनकल्याण करतात. सामान्यत: २४ ही तीर्थंकरांचा जीवनक्रम अशाच प्रकारचा होता. 'अवतरणा' पेक्षा 'आत्मिक उत्तरणा'वर त्यांचा भर होता.
भ. महावीर कोणाचेही अवतार नव्हते. ते मनुष्ययोनीत जन्मले. त्यांनी स्वप्रयत्नांनी आत्मिक विकासाची सर्वोच्च अवस्था प्राप्त केली. केवलज्ञानापासून निर्वाणापर्यंतच्या आयुष्यात लोककल्याण केले. निर्वाणानंतर ते कोणातही विलीन झाले नाहीत. प्रत्येक जीव एक 'सत्' द्रव्य आहे. जे सत् आहे ते नाहीसे होणार नाही. मुक्त जीव लोकाकाशाच्या अंतिम भागी सिद्धशिलेवर विराजमान आहेत. भ. महावीरांचा आत्माही तेथे सदैव विराजमान आहे. भ. महावीर आता पुढेही कधी अवतरणार नाहीत.
**********
४. जनभाषेतून धर्मोपदेश आपल्याला सर्वांना माहीत आहे की ‘संस्कृत' ही वेदकाळापासून भारताची वाड्.मयभाषा होती. आरंभीचे सर्व वाड्.मय मौखिक स्वरूपाचे होते. सुमारे इ.स.पू. चौथ्या शतकापासून आर्ष संस्कृतचे स्वरूप बदलून 'अमजात संस्कृत' अस्तित्वात आली. भारतातील ज्ञानाचा प्रकर्ष दर्शविणारे अनेक ग्रंथ त्यानंतर तयार होऊ लागले. संस्कृत' ही प्राय: उच्चवर्णीयांची ज्ञानभाषा होती.
या सर्व काळात आम समाज कोणती भाषा बोलत होता ? उच्चवर्णीय सुद्धा जनसामान्यात वावरत असताना फक्त संस्कृतात बोलत होते की दुसऱ्या काही जनभाषा, बोलचालीच्या भाषाही अस्तित्वात होत्या?
ज्या वेळी समाजातील विशिष्ट वर्ग संस्कृतात बोलत होता, त्याच वेळी सर्वसामान्य भारतीयांची जनभाषा होती 'प्राकृत'. भारतासारख्या विशाल देशात एकाच प्रकारची प्राकृत भाषा असणे शक्य नव्हते. प्रांत, धार्मिक परंपरा आणि व्यवसायानुसार या भाषा वेगवेगळ्या होत्या. भरताच्या नाट्यशास्त्रात अनेक प्राकृत भाषांची नोंद आहे, त्यापैकी एक आहे 'अर्धमागधी'.
भ. महावीरांनी आपल्या आयुष्याच्या शेवटच्या तीस वर्षात ज्या भाषेत धर्मप्रसार केला ती भाषा होती 'अर्धमागधी'. महावीरांच्या वेळी अभिजात संस्कृतची जडणघडण झालेलीच नव्हती. त्यांचा धर्मोपदेश जनसामान्यांसाठी होता. महावीरांनी त्यांच्या कार्यकाळात मगध आणि आसपासच्या प्रदेशात विहार केला. साहजिक्न त्यांचे उपदेश ‘अर्धमागधी' प्राकृतमध्ये आहेत.
महावीरांचे हे उपदेश प्रथम मौखिक आणि नंतर लेखी स्वरूपात आले. ते ४५ अर्धमागधी ग्रंथ 'आगम' या नावाने प्रसिद्ध आहेत. भाषातज्ज्ञांच्या दृष्टीने त्यातील ३-४ ग्रंथ प्राचीन अर्धमागधी' चे प्रमाणित नमुने आहेत. २६०० वर्षापूर्वीची प्राकृत समजून घेण्यास या जैन ग्रंथांखेरीज दुसरा तरणोपाय नाही.
**********