________________
३३. सिद्धान्ताचे सार
संपूर्ण विश्व स्थूलमानाने दोन तत्त्वांमध्ये विभागता येते. चेतन आणि जड (जीव आणि अजीव). आपल्याला दृश्य विश्वात 'चेतन' नेहमी 'जडा'च्याच सान्निध्यात दिसते. मुक्त जीव चैतन्यस्वरूप अथवा अशरीरी असतात. त्यांचे अस्तित्व असते पण सामान्य माणसाला जाणवत नाही. संसारी जीव 'अनंत' असून त्यांचा शरीरांशी असलेला संबंध 'अनादि' आहे.
प्रत्येक शरीरसहित जीव सतत 'कर्म' (हालचाल या अर्थाने) करीत असतो. या लेखापुरता आपण मनुष्ययोनीचा विचार करू. मनुष्ययोनीतील जीव काया-वाचा-मनाने कर्म करतो. प्रत्येक कर्माचा जीवामध्ये 'आस्रव' (आत येणे, प्रवेश) चालू असतो. जैन शास्त्राप्रमाणे कर्म हे अति-अति सूक्ष्म परमाणूंचे बनलेले असते. जीवाला बांधते. दुसऱ्या परिभाषेत ते जीवाला 'आवृत' करते. अशुभ व शुभ दोन्ही कर्मांनी 'बंध' होत असतो. जन्मोजन्मी कर्मांचा ‘संचय' होत रहातो व सुखदुःखात्मक फळे भोगून झाल्यावर कर्मांचा 'क्षय' ही होत रहातो. यालाच 'निर्झरा' हे पारिभाषिक नाव आहे.
आपल्याला पाच इंद्रिये आणि मन यांच्याबरोबरच विचारशक्ती व विवेक असल्याने आपण कर्म करण्याच्या बाबतीत संपूर्ण पराधीन नाही. चांगल्या कर्मांची निवड करण्याचे आपल्याला स्वातंत्र्य आहे. त्याबाबत आपण मानसिक निश्चयाचे बळ वापरू शकतो. संयम, व्रत इ. धारण करून कर्मांचा प्रवाह रोखू शकतो. हाच 'संवर' होय. निश्चयपूर्वक 'तप' केल्याने पूर्वकर्मांची 'निर्जरा' ही होऊ शकते. आठही प्रकारच्या कर्मांचा नाश होऊन आत्मिक शुद्धीची सर्वोच्च अवस्था प्राप्त होणे हाच 'मोक्ष' होय.
“जीव-अजीव-आस्रव - बंध-संवर- निर्जरा-मोक्ष” ही सर्व जैन शास्त्राने दिलेली पारिभाषिक नावे असली तरी त्यातील आध्यात्मिक तथ्य नक्कीच वैश्विक स्वरूपाचे आहे.
'अणुरणिया थोकडा, तुका आकाशाएवढा' ही तुकारामांची अनुभूती किंवा ज्ञानेश्वरांनी विश्वात्मक देवाकडे मागितलेले 'पसायदान' अशाच अतिशय उन्नत आत्म्यांचे उद्गार आहेत.
**********
