________________
३१. अहिंसेचा मूलगामी विचार आणि आचार
‘आचारांग' हा अर्धमागधी ग्रंथ आपल्या आठ अध्यायातून (अध्ययनातून) हिंसा-अहिंसेकडे बघण्याचा एक वेगळाच दृष्टिकोण देतो. १) शस्त्रपरिज्ञा : पृथ्वी, जल इ. एकेंद्रिय जीव आणि इतर त्रस प्राण्यांना आपल्या कोणकोणत्या हालचाली 'शस्त्रवत्' ठरतात याचा ऊहापोह. हिंसेसाठी-आरंभ, समारंभ, दंड, छण आणि विहिंसा या शब्दांचा उपयोग. सहा प्रकारच्या जीव-समूहांना 'अभय' देण्यासाठी परिज्ञा' म्हणजे विवेकाची आवश्यकता. हे तीन प्रमुख मुद्दे त्यात येतात. २) लोकविजय : सामान्य माणूस व गुन्हेगार, पैसा व सुखोपभोगासाठी जो ‘परिग्रह' करतो त्यामध्ये हिंसादोष उत्पन्न होतात. अपरिग्रह म्हणजे आसक्तीवरील विजय हाच श्रेष्ठ विजय होय. ३) शीतोष्णीय : 'हिंसा' स्वत:च ‘शस्त्र' आहे. शस्त्रप्रयोगाने शस्त्रप्रयोग वाढतात. मैत्री व क्षमा ही 'अशस्त्रे' आहेत. कुशल व्यक्ती शस्त्रप्रतिकार 'निःशस्त्रा'ने करते. ४) सम्यक्त्व : स्वत:ला व इतरांना जाचक बंधने घालणे, अधिकार गाजवणे, दास बनविणे, शरीर-मनास छळणे - अशा हिंसेपासून दूर राहण्याचा सल्ला, या अध्ययनात दिला आहे. ५) लोकसार : कामभावना, मोह व परिग्रह हिंसेशीच जोडलेले आहेत. ती हिंसा व त्यामुळे होणारे कर्मबंध टाळण्याचे उपाय या अध्ययनात येतात. ६) धूत : अहिंसा व सत्याच्या ५ कसोट्या येथे दिल्या आहेत. त्यातून अहिंसा पालनाचे व्यावहारिक मार्गदर्शन मिळते. त्या कसोट्या अशा – पक्षपात न करणे, विचारी दृष्टिकोण, सर्व जीवांशी मैत्री, शास्त्रज्ञान आणि स्वीकृत तत्त्वांशी निष्ठा. ७) विमोक्ष : अहिंसेशी सुसंगत असा मुनींचा आहार-विहार आणि समाधिमरण. ८) महावीरांच्या तपस्येचे वर्णन.
तात्पर्य असे की 'अहिंसा' हे मूलगामी व्रत आहे. सत्य, अचौर्य, ब्रह्मचर्य व अपरिग्रह ही केवळ दिग्दर्शनार्थ दिलेली भिन्न भिन्न नावे आहेत. अहिंसापालनाचे ठोक नियम नाहीत. व्यवहारात द्रव्य, क्षेत्र, काळ व भाव यांचा विवेक ठेऊनच अहिंसा पाळावी लागते.
