________________
३४. धर्म-अधर्म : विश्वाचे अनिवार्य घटक
'धर्म' आणि 'अधर्म' शब्दांचा जगातील विचारवंतांनी जेवढा विचार केला असेल तेवढा क्वचितच दुसऱ्या शब्दांचा केला असेल. जैन शास्त्रात कोणत्या वेगळ्या' अर्थाने हे शब्द वापरले आहेत, ते आज पाहू.
हे जगत्, विश्व अथवा 'लोक' सहा द्रव्यांनी (सब्स्टन्स, कॅटेगरि) बनला आहे. जैन दर्शन वास्तववादी आहे. 'जे जे अस्तित्वात आहे, ते द्रव्य होय.' द्रव्ये सहा आहेत - जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म, आकाश, काल.
जवळजवळ सर्व भारतीय दर्शनांनी चेतनतत्त्व, परमाणु, आकाश व काल यांचा विचार केला आहे. जैन शास्त्राला आणखी दोन विशेष संकल्पना विश्वरचनेच्या स्पष्टीकरणासाठी आवश्यक वाटतात. 'धर्म' आणि 'अधर्म' संकल्पना रूढ अर्थांपेक्षा वेगळ्या आहेत. 'मोशन्' आणि 'रेस्ट्' (इनर्शिआ) यांच्याशी संबंधित असा हा विचार आहे.
___'धर्म' द्रव्य 'गतिशील' पदार्थांच्या गतीला सहाय्य करते. 'गति' निर्माण करीत नाही. 'अधर्म' द्रव्य स्थितिशील' पदार्थांना त्या अवस्थेत राहण्यास मदत करते. स्थिति' निर्माण करीत नाही. ही तत्त्वे अजीव, अमूर्त व सर्व लोकाक्शात व्याप्त आहेत. 'गति' व 'स्थिति' परस्परविरोधी असल्याने त्याला आधारभूत दोन स्वतंत्र तत्त्वे जैनशास्त्राने मानली आहेत.
विज्ञानाच्या परिभाषेत यांचा अन्वयार्थ लागू शकतो. सर्व ग्रहगोल, तारे अखंड गतिशील आहेत. तरीही नियमित कक्षेत राहतात. स्वैरपणे फिरत नाहीत. निर्जीव गोष्टी जेथे, जशा ठेवल्या, तशाच राहतात. प्रत्येक सजीव आपली कुवत आणि इच्छा याला अनुसरून गति-स्थिति करू शकतो. 'एनर्जी' (ऊर्जा) आणि 'मास्' (वस्तुमान) यांसंबंधी कार्यरत असलेली 'ग्रॅव्हिटेशनल् फोर्स' ही संकल्पना जैन शास्त्राने, त्या वेळच्या परिभाषेत 'धर्म-अधर्म' या शब्दांनी व्यक्त केली असावी.
जैन शास्त्रानुसार विश्वाचा नियामक 'ईश्वर' नसल्याने, त्यांनी पदार्थविज्ञानातील काही नियमांचा घेतलेला शोध ‘धर्म-अधर्म' या तत्त्वांच्या रूपाने केलेला दिसतो.
