________________
३६. कलांचे योगदान
भारतीय संस्कृतीतील कलाविष्कारात जैनांच्या योगदानाची क्षेत्रे चार लेखांमधून स्थूलमानाने जाणून घेऊ. साहित्यात उल्लेख : १) ७२ किंवा ६४ कला २) 'कलाचार्य' अथवा 'शिल्पाचार्य' असा निर्देश ३) ‘असि’(शस्त्र, युद्ध); ‘मसि' (लेखन, लिपी); 'कृषि'; 'विद्या' (गणित, खगोल); 'वाणिज्य' आणि 'शिल्प’ असे कलांचे वर्गीकरण केलेले दिसते.
आज भारतात, स्तिमित करणारे जे प्राचीन कलाविष्कार आहेत, त्यातील वास्तुकला, मूर्तिकला आणि चित्रकला यांमधील जैनांचे योगदान लक्षवेधक आहे. वास्तूसंबंधीचे प्राचीन साहित्यातील उल्लेख समवसरण अर्थात् सभाभवनाच्या संदर्भात आहेत. सोपान, वीथि, वेदिका, धूलिशाल, गोपुरद्वार, मानस्तंभ, चैत्यवृक्ष, चैत्यस्तूप, प्रासाद, श्रीमंडप - ही नावे वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. काळाच्या ओघात चैत्य आणि स्तूप ही बौद्ध वास्तुकलेची वैशिष्ट्ये ठरली. तरी उपलब्ध स्तूपांमध्ये मथुरेचा भग्न स्तूप हा अतिप्राचीन जैन स्तूप असल्याचा निर्वाळा अभ्यासक देतात.
प्राचीन काळी जैन मुनी पर्वत व वनातील गुंफा आणि कोटरांमध्ये एकांतसाधना करीत. ओरिसात (कलिंग) कटकजवळ ‘उदयगिरी’ पर्वतातील गुंफासमूहात 'हाथीगुंफा' येथे कलिंगसम्राट 'खारवेल'चा संक्षिप्त चरित्र-शिलालेख प्राकृत भाषेत आहे (इ.स.पू. २०० ). हा सम्राट निश्चितपणे जैनधर्मी होता. इ.स.पू. ३०० मधील जैन गुंफा पटणागया मार्गाजवळील 'बराबर' आणि 'नागार्जुनी' पहाडात आहेत.
याखेरीज राजगृह, जुनागढ, श्रवणबेळगोळ, उस्मानाबाद, तमिळनाडमधील सित्तन्नवासल, बादामी तालुक्यातील ऐहोळे, औरंगाबादजवळील वेरूळ, मनमाडजवळील अंकाई-टंकाई आणि इतरही जैन गुंफा व गुंफासमूह वैशिट्यपूर्ण आहेत. ग्वाल्हेरच्या किल्ल्याच्या आसपासच्या गुंफा (१५ वे शतक) तीर्थंकरांच्या भव्य मूर्तींनी लक्ष वेधून घेतात. गुंफानिर्मिती हा कलाविष्काराचा पहिला टप्पा असून नंतर तो मंदिरे, मूर्ती व चित्रकलेच्या स्वरूपात अधिकाि सौंदर्यपूर्ण होत गेला.
**********
