________________
३९. चित्रकला
जैन चित्रकलेचे सर्वात प्राचीन उपलब्ध नमुने सातव्या शतकातील आहेत. ते भित्तिचित्रांच्या स्वरूपात आहेत. तिरुमलाईच्या जैन मंदिरातील चित्रे (१० वे-११ वे शतक) वैविध्यपूर्ण, रेखीव आणि चमकदार रंगांनी आजही चित्ताकर्षक वाटतात.
११ व्या शतकापासून १५ व्या शतकापर्यंतची जैन चित्रे ताडपत्रांच्या हस्तलिखितांमध्ये आढळतात. मूडबिद्री (म्हैसूर) आणि पाटन (गुजराथ) येथील जैन-शास्त्र-भांडारात सचित्र ताडपत्रीय हस्तलिखिते विपुल आहेत. बडोदा संग्रहालयातील काही ताडपत्रीय प्रतीत सोळा विद्यादेवी, यक्ष व अन्य देवतांची रेखीव चित्रांकने आहेत.
कागदाचा शोध इ.स.च्या सुमारे दुसऱ्या शतकात चीनमध्ये लागला. अरब देशांच्या मार्गाने कागद सुमारे अकराव्या शतकात भारतात येऊ लागला. जैन ग्रंथांची कागदावरील हस्तलिखिते १२ व्या शतकापासून बनू लागली. 'कल्पसूत्र' नावाच्या ग्रंथाच्या सचित्र हस्तलिखित पोथ्यांची संख्या सर्वात जास्त आहे. दिगंबर जैन-शास्त्र-भांडारात सचित्र हस्तलिखितांची संख्याही लक्षणीय आहे.
लाल, निळा, हिरवा, पिवळा या रंगांबरोबरच सोनेरी आणि चंदेरी रंगांचा वापर चित्रांचे सौंदर्य आणि मूल्य खूपच वाढवतो. सोन्यापासून आणि चांदीपासून रंग बनवून या 'मिनिएचर पेंटिंग्ज'मध्ये वापरण्यात कारागिरांचे आणि चित्रकारांचे अतुलनीय कौशल्य दिसते. 'तूलिका' (ब्रश) बनविणाऱ्यांनाही दाद द्यावीशी वाटते.
याखेरीज काष्ठपट आणि वस्त्रपटांवरही चित्रकलेचे उत्कृष्ट नमुने आढळतात. काष्ठपट हे प्रामुख्याने ताडपत्रय पोथ्यांच्या संरक्षणासाठी पोथ्यांच्या वर आणि खाली लावलेले दिसतात.
केवळ 'कलेसाठी कला' हे जैन कलांचे ध्येय नाही. कलांच्या अविष्कारातून त्यांनी धार्मिक, नैतिक व आध्यात्मिक उन्नतीचा संदेश दिला. संयम, तप, वैराग्य यांना अग्रभागी ठेवूनही, सामान्य व्यावहारिक जीवन जगताना ते सौंदर्यपूर्ण व रसपूर्ण बनविले. भारतीय संस्कृतीतील कलासंवर्धनामध्ये जैन परंपरेने आपला वाटा समर्थपछेचललेला दिसतो.
जैनविद्येचे ‘जैन कला' हे क्षेत्र कित्येक देशी-विदेशी अभ्यासकांना आकृष्ट करीत आले आहे.
**********
