________________
४२. नयवाद : दृष्टिकोण व अभिप्राय (१) जैन तत्त्वज्ञानाचे वैशिष्ट्य म्हणून तीन गोष्टींचा उल्लेख सतत केला जातो. नयवाद, स्याद्वाद आणि अनेकान्तवाद. या सर्वांमधला समान धागा असा की, वैचारिक सामंजस्य स्थापन करण्याचे हे प्रयत्न आहेत.
'नय' म्हणजे नेणारा' - वस्तू, व्यक्ती किंवा घटनेच्या स्वरूपाकडे' नेणारा दृष्टिकोण अथवा अभिप्राय. वस्तु, व्यक्ती, घटना - या तिघानांही एकच शब्द वापरू - 'रिअॅलिटी'. रिअॅलिटीकडे अनेक दृष्टिकोणांनी, भूमिकांनी पाहता येते. मुळात या रिअॅलिटीतच अनंत गुणधर्म अस्तित्वात असतात. म्हणूनच 'नय' ही तत्त्वतः 'अनंत' आहेत. सामान्य व्यक्तीच्या मार्गदर्शनासाठी सात प्रकारचे 'नय' अथवा 'अभिप्रायाच्या दृष्टी' सांगितल्या आहेत.
_प्रत्येक प्रकारचा 'नय' हा फक्त एक विशिष्ट अभिप्राय असतो. त्यात सत्यांश असतो पण तो 'सापेक्ष' (रिलेटिव्ह) असतो. 'रिअॅलिटी'च्या कोणत्या गुणधर्मावर भर दिला आहे आणि बघणाऱ्याने कोणती 'भूमिका' धारण केली आहे -ह्या दोन्ही गोष्टी मत व्यक्त करताना महत्त्वाच्या असतात.
सात मुख्य नयांपैकी पहिला आहे “नैगमनय”. विशेष खोलात न शिरता सामान्य माणूस या दृष्टिकोणातून वर्णन करीत असतो. याची उदाहरणे मनोरंजक आहेत. प्रतिवर्षी त्या त्या तिथीला जयंती किंवा पुण्यतिथी साजरी करणे, युद्ध चालू असताना, 'भारत लढत आहे', 'चीन लढत आहे' असे म्हणणे, सामने चालू असताना श्रीलंकेचा वेस्ट इंडिजवर विजय' असा उल्लेख करणे, भाजी निवडत असताना फोन आल्यास 'मी स्वयंपाक करीत आहे' असे सामान्य विधान करणे, अपघाताचे वर्णन करताना साक्षात् मृत्यू जबडा पसरून समोर उभा होता' असा उल्लेख करणे - ही सर्व नैगम नयाची उदाहरणे होत.
सर्व प्रकारच्या रूढी, अंधश्रद्धा याच नयाच्या अंतर्गत येतात. कविजनांना प्रिय असलेले उपमा, दृष्टान्त, रूपक इ. अर्थालंकारही याच्याच कक्षेत येतात.
४३. नयवाद : दृष्टिकोण व अभिप्राय (२) 'संग्रहनया' चा अवलंब करणाऱ्याची दृष्टी, विशिष्ट व्यक्ती, वस्तू अथवा घटनेकडे नसते. अनेकांना लागू पडेल असे विधान करण्याकडे कल असतो. गारा, दवबिंदू, हिम, बाष्प, बर्फ, वाफ या सर्वांमधील 'पाणी' या तत्त्वाकडे वैज्ञानिक लक्ष वेधून घेतो. 'अन्न-वस्त्र-निवारा या माणसाच्या मूलभूत गरजा आहेत' अशा प्रकारची सर्व विधाने संग्रहनय' आहेत. सर्व प्रकारचे, सर्व भाषातले नीति-उपदेश संग्रहनयात येतात. सर्व जीवांमधील 'चेतनत्व' पहाणे हा असाच विशाल संग्रहनय आहे. 'सिंथेटिक स्टँडपॉइंट' अगर 'जेनेरिक व्ह्यू' असे या नयाचे स्पष्टीकरण इंग्रजीत केलेले आहे.
परंतु सतत संग्रहनया'ने काम भागत नाही. प्रत्यक्ष व्यवहारात आपल्याला नेमकेपणा' आवश्यक असतो. संग्रहनयाच्या अगदी विरुद्ध व्यवहारनय' (स्पेसिफिक स्टँडपॉइंट) आहे. 'एक साडी द्या' असे दुकानदाराला सांगून चालत नाही. वेळ फुकट जातो. '७०० रु. किंमतीची, डार्क निळ्या रंगाची, केशरी काठपदराची, कॉटनची कलकत्ता साडी द्या' असे म्हटले तर निवड करणे सोपे जाते. आपल्याला नेमके काय हवे आहे हे न कळणाऱ्या माणसांजवळ या व्यवहारनया'चा अभाव असतो.
ऋजुसूत्र' नयाने वागणाऱ्याची दृष्टी भूतकाळ, भविष्यकाळाची सर्वथा उपेक्षा करते. त्याच्या दृष्टीने 'आज, अभी, इसी वख्त' जे असेल तेच सत्य. दैनंदिन जीवनात हा नय अनेक प्रकारे कार्य करतो. अशा व्यक्ती नाटकसिनेमा पहात असताना नायक-नायिकांच्या सुखदुःखांशी समरस होतात. चेकने वीस हजार पगार घेणारा माणूस टी.ए.डी.ए. चे १०००/- रु. कॅश मिळाले तर खूष होतो. कारण ते त्याला लगेच खर्चता येतात. मुले दुर्लक्ष करीत असतील तर वृद्ध इतरांना सांगतात, 'मी निपुत्रिक आहे असे समजा.' या वृद्धाची दृष्टी 'ऋजुसूत्र' असली तरी अभिप्राय विदारक सत्यावर प्रकाश टाकतो.
