________________
४४. शब्दांच्या अंतरंगात नैगम, संग्रह, व्यवहार व ऋजुसूत्र या चार नयांचे स्वरूप आपण समजून घेतले. यापुढील तीन नयांच्या मदतीने आपण शब्दांच्या अंतरंगात शिरणार आहोत. हे तीन एकाहून एक सूक्ष्म आहेत. हा प्रांत व्याकरणतज्ज्ञ, लेखक, कवी, गीतकार यांचा आहे.
'शब्दनया'त शब्दांची सूक्ष्म छाननी होते. लिंग, वचन, विभक्ती, काळ यांचा विचार होतो. 'दारा', 'पत्नी' व कलत्र' यांचा अर्थ एकच असला तरी लिंगे भिन्न भिन्न आहेत. 'आड' आणि 'विहीर', 'रोट' आणि 'रोटी' अशा अनेक शब्दात लिंगभेद व अर्थभेदही आहे. 'पिवळा पीतांबर' अशा द्विरुक्ती या नयाचा जाणकार करीत नाही. नारळाला 'श्रीफल' म्हटले तरी शालीस ‘महावस्त्र' म्हणतो, चुकूनही अंगवस्त्र' म्हणत नाही. 'गमन', 'आगमन' , 'निर्गमन' आणि 'अधिगमन' यातील भेद जाणतो. एकूण हा व्याकरणाचा प्रांत आहे.
'समभिरूढ' नय आता अनेक समानार्थक शब्दांच्या मुळापर्यंत म्हणजे व्युत्पत्तीपर्यंत जातो. 'राजा', 'नृपति', 'भूपति' या शब्दांच्या व्याकरणाने समाधानी होत नाही. प्रत्येकात असलेली वेगळी अर्थछटाही जाणतो. 'अग्नि', 'हुताशन', 'तपन' या वरकरणी समानार्थी शब्दातील सूक्ष्म भेद जाणतो. शब्दकोश (डिक्शनरी) तयार करताना या नयाचा वापर करावाच लागतो.
‘एवंभूत' नयाने कवी, लेखक, गीतकार अनेक शब्दांमधून अचूक शब्दांची निवड करतात. यांच्या दृष्टिकोणातू सिंहासनावर 'राजा' असतो. प्रजापालन नृप' करतो. युद्धावर निघालेला 'भूपति' असतो. श्लेष अलंकाराची योजना करताना तो वरकरणी समान दिसणारा शब्द दोन्ही अर्थांनी अचूक वापरतो. 'पंकज' शब्द कमळासाठी वापरायचा की 'बेडका'साठी हेही तोच ठरवितो.
सातही प्रकारचे 'नय' आपण व्यवहारात वापरत असतो. यात 'चांगला-वाईट', 'बरोबर-चुकीचा' असे काहीच नाही. आपला व दुसऱ्याचा, दृष्टिकोण आणि अभिप्राय अधिक चांगला समजण्यासाठी जैन शास्त्राने केलेले हे दिग्दर्शन आहे.
**********
४५. अनेकान्तवादी कोण ? वस्तू-व्यक्ती-घटनेकडे पहाण्याचे किती दृष्टिकोण आणि अभिप्राय असू शकतात याचे विश्लेषण सात नयांच्या द्वारे जैन शास्त्रात केलेले दिसते. याखेरीज व्यवहार नय' आणि 'निश्चय नय' ह्या दोन दृष्टींचा उल्लेख जैन साहित्यात वारंवार आढळतो. पहिला दृष्टिकोण लौकिक, व्यावहारिक सामान्यत: रूढ असलेल्या धारणांवर आधरित असतो. 'निश्चय नय' सर्व व्यवहारांचे स्पष्टीकरण पारमार्थिक व आध्यात्मिक पातळीवरून करतो. उदाहरणार्थ, माझ्या सामान्य आयुष्यात मी कोणाचा तरी पुत्र, पिता, पति, काका, मामा इ. आहे. परंतु निश्चय नयाने मी (माझा जीव, आत्मा) या नात्यांच्या पलीकडचा, एकटा, स्वतंत्र आहे. म्हणजेच एकाच वेळी हे नातेसंबंध माझ्यात आहेतही आणि 'नाहीत'ही. ____ 'मी लहान आहे', 'मी मोठा आहे' अथवा 'तो उंच आहे', 'तो बुटका आहे'ही सर्व विधाने सोपेक्ष आहेत. तुलनेचा संदर्भ लक्षात घेतला की परस्परविरोधी गुण एकाच व्यक्तीत आहेत, असा बोध होतो. अशा प्रकारे रिटी' ही अनेक परस्परविरोधी गुणधर्मांनी युक्त असते.
एकाच वस्तूकडे आपण कोणत्या दृष्टिकोणातून, भूमिकेतून बघतो त्यावर आपली मते ठरत असतात. यासाठी हत्ती आणि दहा आंधळ्यांचा दृष्टान्त सुप्रसिद्ध आहे. या दृष्टान्तात, ते आंधळे आहेत म्हणून त्यांची मते एकांगी आहेत. गंमत अशी की आपण डोळस, बुद्धिमान असूनही केवळ आपलीच मते योग्य मानतो. इतर मतांची उपेक्षा करतो. आपल्या सीमित बुद्धीने एकांगी मताचा आग्रह न धरता 'रिअॅलिटी'कडे विविध पैलूंनी बघण्याचे सामर्थ्य आपल्यात विकसित करणे म्हणजे अनेकान्तवादी' बनणे होय.
‘एक सत् विप्राः बहुधा वदन्ति' ह्या ऋग्वेदातील वचनात हेच मर्म साठविलेले आहे. परंतु जैन दर्शनाने हा श्रेष्ठ विचार नयवाद, स्याद्वाद व अनेकान्तवादाच्या द्वारे विकसित करून, तो सिद्धान्तरूप बनविला.
**********
