________________
४८. क्षमापना कर्मसिद्धान्त
'माणूस कोण ?' याची उत्तरे अनेकांनी अनेक प्रकारे देऊन ठेवली आहेत. त्यातील एक असे आहे - ‘जो चुकतो तो माणूस.' सामान्यत: दुसऱ्याच्या चुकांकडे डोळे लावून बसलेले अनेक महाभाग असतात. ते भिग, ती दुर्बिण प्रत्येकाने आपल्या वर्तनाकडे वळवावी म्हणून जैन परंपरेत पर्युषणपर्वानंतर 'क्षमापने'चा प्रघात आहे.
आपल्याहातून कळत-नकळत घडलेल्या अपराधांची क्षमा मागणे आणि इतरांच्या अपराधांना, चुकांना क्षमा करणे असा दुहेरी अर्थ 'क्षमापना' शब्दात अंतर्भूत आहे. 'तस्समिच्छामि दुक्कडं' ही प्राकृत पदावली त्यावेळी उच्चारली जाते. 'माझी दुष्कृते मिथ्या होवोत' अथवा 'त्या दुष्कृतांची मी समीक्षा करतो' असा अर्थ या पदांचा दिला जातो.
दहा उत्कृष्ट गुणांच्या यादीत ‘उत्तम क्षमा' अग्रभागी आहे. नुसतीच 'दुष्कृतगर्दा' करणे पुरेसे नाही तर 'सुकृत-अनुमोदने'चा सकारात्मक विचारही पाठोपाठ येतो. 'दुष्कृतगर्हा' म्हणजे हातून घडलेल्या अपराधांची, चुकांची निंदा. 'सुकृतानुमोदना' म्हणजे आपण इतरांनी केलेल्या सत्कृत्यांना दिलेला पाठिबा व गौरव ले. 'खामेमि सव्वे जीवे' या सुप्रसिद्ध श्लोकात सर्व-जीव-क्षमापनेनंतर 'माझी सर्वांशी मैत्री असो, कोणाशीही शत्रुत्व नसो' असेही म्हटले जाते.
जैन धर्मात क्षमापनेचे विशेष महत्त्व आहे हे खरे परंतु जगातल्या सर्व आध्यात्मिकांनी या मुद्याची दखल घेतली आहे. ख्रिश्चन धर्मात confession आणि forgivance ला विशेष स्थान आहे. हिंदू धर्मातही पूजेच्या अखेर 'अपराधसहस्राणि क्रियते अहर्निशं मया' असे म्हणून परमेश्वराजवळ क्षमायाचना केली आहे. सर्वांनाच हे मान्य करावे लागेल की दुबळ्यांच्या क्षमेला कोणी किंमत देत नाही तर, 'क्षमा वीरस्य भूषणम् ।'
