________________
४६. अनेकान्तवाद आणि सापेक्षतावाद
'अनेकान्तवाद' शब्दातील 'वाद' शब्द 'वादविवाद' या अर्थाने आलेला नाही. तो 'सिद्धान्त' या अर्थाने आलेला आहे. 'अन्त' शब्द टोक, 'दृष्टी, मत, अभिप्राय' या अर्थांचा सूचक आहे. 'एकान्तवाद' म्हणजे आग्रही, पक्षपाती दृष्टी. ‘रिअॅलिटी’ची व्यामिश्रता लक्षात न घेता एकच टोक पकडून केलेले आकलन व मतप्रदर्शन म्हणजे ‘एकान्तवाद’. या विश्वातील कोणतीच गोष्ट 'निरपेक्षपणे' सत्य अगर असत्य नसते. द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव ही चौकट लक्षात घेऊनच विधाने करावी लागतात. अनेकान्तवादी निर्दोष दृष्टीने मतप्रदर्शन करताना प्रत्येक विधानाला ‘स्यात्’ (कदाचित्, कथंचित्, संभवत: ) असे पद जोडावे लागते. 'स्यात्' पद संशयवाचक नाही. ते सापेक्ष दर्शविणारे आहे. अनेकान्तवादी दृष्टी व्यक्त करणारा 'स्यात्' शब्द लावून, आपल्याला वस्तूचे वर्णन 'स्यात् अस्ति’, ‘स्यात् नास्ति’, ‘स्यात् अवक्तव्यम्' आणि यांच्या परम्युटेशनने सात प्रकारे करता येते. यालाच 'स्याद्वाद अथवा 'सप्तभङ्गीनय' म्हणतात.
अनेकान्तवाद एक 'पक्षी' असेल तर 'नयवाद' आणि 'स्याद्वाद' त्याचे दोन 'पंख' आहेत - असे मत काही अभ्यासकांनी व्यक्त केले आहे. काहींनी स्याद्वाद व अनेकान्तवादाला 'एकाच नाण्याच्या दोन बाजू' म्हटले आहे. Theory of Non-absolutism, Multiple Facets of Reality and Truth, Theory of Relative Multiplicity - अशी अनेक इंग्रजी नामकरणे 'अनेकान्तवाद' शब्दाची केलेली दिसतात.
अनेकान्तवादाच्या द्वारे जैन शास्त्राने सामंजस्य, शांततापूर्ण सामाजिक, धार्मिक सहजीवन स्थापण्याचा प्रयत्न केला. जगभरातील विचारवंतांनी या प्रयत्नाची उत्तम दखल घेतली.
सापेक्षतावादाचा सिद्धान्त मांडणाऱ्या आईन्स्टाइन या वैज्ञानिकाने जैनांच्या अनेकान्तवादाबद्दल गौरवोद्गार काढले आहेत...
४७. 'ऋषिभाषित' ग्रंथातील 'अनेकान्तवाद'
अर्धमागधी भाषेत जी प्राचीन ग्रंथसंपदा आहे त्यातील एक अमूल्य रत्न आहे 'ऋषिभाषित' (इसिभासिय). भारतातील वैदिक आणि श्रमण दोन्ही परंपरांमधील नि:स्पृह, निरासक्त विचारवंतांचा 'ऋषि' आणि 'अर्हत्' (पूजनयी) या शब्दाने गौरव करणाऱ्या या ग्रंथात 'अनेकान्तवादा' चे सच्चे प्रतिबिंब दिसते. खुद्द ऋषिभाषित या ग्रंथा 'अनेकान्तवाद' शब्दाचा निर्देश नसला तरी त्याच्या रोमरोमात उदारमतवाद भिनलेला आहे. जात-पात, गोत्र, संप्रदाय यांच्या पलीकडे जाऊन प्रत्येक 'ऋषि' च्या चिंतनातील सारपूर्ण विचार या ग्रंथात नोंदविले आहेत. ४५ ऋषींचे हे अध्यात्म दर्शन आहे.
-
ऋषिभाषितातील विचारवंत वैदिक, जैन व बौद्ध या तीनही परंपरांमधील आहेत. काही प्राचीन आहेत तर काही समकालीन आहेत. देव नारद, असित देवल, अंगिरस भारद्वाज, याज्ञवल्क्य, विदुर, कृष्ण द्वैपायन, आरुणि - ही नावे मुख्यत: वैदिक परंपरेत सुप्रसिद्ध आहेत. उपनिषदे, महाभारत व पुराणात ती आढळतात. यातील काही नावे जैन व बौद्ध ग्रंथातही दिसतात. ऋषिभाषितातील वज्जीयपुत्त, महाकश्यप सारिपुत्त ह्या बौद्ध परंपरेतील व्यक्ती त्रिपिटकात निर्दिष्ट आहेत. मंखलिपुत्त, रामपुत्त, अंबड आणि संजय बेलट्ठपुत्त ही व्यक्तिमत्वे जैन-बौद्धेतर श्रमण परंपरेतील आहेत.
या ऋषींचे विचार व्यक्त करताना जैन शास्त्रातील काही पारिभाषिक शब्दांचा उपयोग केलेला दिसतो. संग्रहकर्ता जैन असल्याने ते साहजिकच आहे. तरीही त्यांचे विचार जास्तीत जास्त प्रामाणिकपणे नोंदवले आहेत. अभ्यासकांनी या ग्रंथांचा काळ इ. स. पू. ३ रे -४ थे शतक असा नोंदविला आहे.
‘ऋषिभाषित' ग्रंथ प्राकृत भारती अकादमी, जयपुर यांनी १९८८ मध्ये हिंदी व इंग्रजी भाषांतरासहित प्रकाशित केला आहे. ‘ऋषिपंचमी' ला प्रत्येक भारतीयाने आवर्जून वाचावा असा हा प्राचीन अर्धमागधी ग्रंथ आहे.
**********
