________________
४०. गुजराथचा राजा कुमारपाल
८-९ व्या शतकात गुजराथेत चावडा (चापोत्कट) वंशाचे राज्य होते. १० व्या शतकात त्यांचा पराभव करून चौलुक्य किंवा सोळंकी वंशाने गुजराथची सत्ता हातात घेतली. तीनशे वर्ष या वंशातील राजे सत्ताधीश होते. 'मूलराज' आणि 'सिद्धराज' यांच्यानंतर 'कुमारपाल' राजा बनला. चौलुक्य (चालुक्य) वंशीय राजे परंपरेने शिवभक्त होते. प्रतिवर्षी सौराष्ट्रातील सोमनाथाची यात्रा करीत असत. अनेक शिवमंदिरेही त्यांनी बांधली.
'हेमचन्द्र' नावाच्या जैन आचार्यांनी 'कुमारपाल' राजास प्राणघातक हल्ल्यातून वाचविले. एका वर्षी सोमनाथ यात्रेच्या प्रसंगी ते कुमारपालबरोबर होते. हेमचन्द्रांच्या उपस्थितीत, साक्षात शंकराने कुमारपालास, पार्श्वनाथांच्या रूपात दर्शन दिले - अशी एक आख्यायिका आहे. त्यांच्या उपदेशाने प्रभावित होऊन कुमारपाल 'जैन श्रावक' बनला. हेमचन्द्र आचार्यांना साहित्यनिर्मितीस अनुकूल असे वातावरण उपलब्ध करून दिले. परिणामी, ‘कलिकालसर्वज्ञ' पदवीने अलंकृत अशा या आचार्यांनी तत्त्वज्ञान, पुराणे, एकतिहासिक ग्रंथ, व्याकरण, छंद, कोश, न्याय, योग, स्तोत्र अशी अपूर्व ग्रंथसंपदा निर्माण केली. अनेक उत्तमोत्तम शिष्य तयार केले.
कुमारपाल ‘आदर्श श्रावक' तर होताच पण 'आदर्श राजा' ही होता. त्याने आपल्या राज्यात सर्वत्र जिनमंदिरे उभारली, अनेक जाचक 'कर' कमी केले. गरीब लोकांसाठी दानशाळा उभारल्या. निपुत्रिक विधवांची संपत्ती त्यांच्या हयातीत सरकारजमा करण्याची प्रथा बंद केली. शिकार, मद्यपान, जुगार, प्राण्यांची झुंज, मांसाहार इ. ना बंदी घातली. प्रजेला व्यसनमुक्त करण्याचे प्रयत्न केले.
या कल्याणकारी राजाच्या गौरवार्थ अपभ्रंश भाषेत आणि प्राचीन गुजराथीत अनेक काव्ये व लोकगीते रचली गेली. अजूनही ती कृतज्ञतापूर्वक स्मरली जातात.
४१. मेगॅ- सीरियल
चोवीस तीर्थंकरांपैकी पहिले तीर्थंकर आदिनाथ ऋषभदेव आपल्या वेगळेपणामुळे खूपच उठून दिसतात. ऋग्वेदातील ‘ऋषभ विश्वामित्र' सूक्तांमधून श्रमण परंपरेची काही वैशिष्ट्ये नजरेत भरतात. यजुर्वेद, अथर्ववेद, विष्णुपुराण आणि अग्निपुराणातही त्यांचे उल्लेख आढळतात. भागवतपुराणाच्या ५ व्या स्कंधात त्यांचे समग्र चरित्र येते. ऋषभदेवांच्या शंभर पुत्रांपैकी 'भरत' हे चक्रवर्ती होते व 'भारतवर्ष' हे नाव त्यांच्यावरूनच पडले, असा उल्लेख भागवतपुराणातही येतो. मानवी संस्कृतीच्या आरंभकाळी ऋषभदेवांच्या कार्यकर्तृत्वाचा उमटलेला ठसा वैदिक परंपराही नजरेआड करू शकली नाही.
'इक्ष्वाकु' नामक क्षत्रिय कुळात जन्मलेले ते 'भोगभूमी'च्या अखेरच्या टप्प्यात कार्यप्रवण झाले. सहज मिळणारा अन्न-वस्त्र-निवारा हळूहळू अपुरा पडू लागला. धान्याची पेरणी (शेती), वृक्षलागवड व संवर्धन, अन्न शिजविणे, भांडी तयार करणे, वस्त्रे विणणे, रोगचिकित्सा, घरेबांधणी, नगर - विन्यास, विवाहसंस्थेचा पाया घालणे, कौशल्यानुसार कामांची विभागणी, कला व विद्यांच्या जोपासनेसाठी औपचारिक शिक्षणपद्धती आणि स्वत:च्या मुलींनाही दिलेले शिक्षण - ह्या सर्वांमुळे 'एक प्रगतिशील कार्यप्रवण राजा' अशी ऋषभदेवांची प्रतिमा मनावर ठसते.
आयुष्याच्या उत्तरार्धात, जबाबदारी पूर्णतः पुत्रांवर सोपवून ते विरक्त मुनी, संन्यासी झाले. उग्र तपश्चर्या केली. एका विशाल वटवृक्षाखाली ध्यानमग्न स्थितीत 'केवलज्ञानी' झाले. उर्वरित आयुष्यात मुनिधर्म व श्रावकधर्माची व्यवस्था लावून दिली. माघ कृष्ण त्रयोदशीला 'अष्टापद' अर्थात् कैलास पर्वतावर त्यांचे निर्वाण झाले.
जैन पुराणांनी ऋषभदेवांच्या कार्यप्रवणतेचा आणि विरक्तीचा पट असा काही उलगडून दाखविला आहे की रामायण-महाभारताइतकीच एक अतिभव्य टी. व्ही. सीरियल माझ्या डोळ्यासमोर सतत तरळत असते.
पंथ-संप्रदाय-भेद विसरून, सारा जैन समाज अशी 'मेगॅ- सीरियल' निर्मून खऱ्या अर्थाने धर्माची 'प्रभावना'
करेल का ?
**********
