________________
३८. मूर्तिकला
कलिंगसम्राट खारवेलच्या शिलालेखातून (इ.स.पू. २००) स्पष्ट दिसते की इ.स.पू. ३ ऱ्या-४ थ्या शतकात जिनमूर्तीची प्रतिष्ठापना केली जात होती. नंद राजांनी कलिंगमधून नेलेली जिनप्रतिमा खारवेलने परत आणली व तिची स्थापना केली. इतिहासकालीन जैन मूर्तीच्या अभ्यासाची विपुल सामग्री आपल्याला मयुरा संग्रहालयात एकत्रित ४७ मूर्तीच्याद्वारे मिळते. त्या मूर्तीचे व्यवस्थित वर्गीकरण अभ्यासकांनी करून ठेवले आहे. कुषाणकालीन आणि गुप्तकालीन मूर्ती, उपलब्ध मूर्तीमध्ये सर्वात प्राचीन आहेत. जैन प्रतिमा वेगवेगळ्या चिह्नांनी अंकित करण्याची प्रथा आठव्या शतकापासून सुरू झाली असावी, असे अभ्यासक म्हणतात.
__धातूंपासून बनविलेल्या मूर्तीमध्ये ब्राँझच्या (तांबे + शिसे) व पितळेच्या मूर्ती प्रमुख आहेत. त्याखेरीज दगडी, संगमरवरी आणि चमकदार लेप केलेल्या मूर्तीही लक्षणीय आहेत. दिलवाडा मंदिरातील चतुर्मुखी मूर्ती चमकदार लेपांनी चित्ताकर्षक झाल्या आहेत.
मोहेन-जो-दडो व हडप्पा येथे सापडलेली सिंधु-संस्कृतीच्या काळातील नग्न मूर्ती आणि पटणा संग्रहालयातील जिन-प्रतिमा यांच्यातील साम्य पुरातत्त्वविदांनी नजरेस आणून दिले आहे. जैन मूर्ती प्राय: कायोत्सर्ग अर्थात् खड्मनात अथवा पद्मासनात आहेत. बहुतांशी जिन मूर्ती ध्यानमुद्रेत आहेत. ऋषभदेवांच्या मूर्ती खांद्यापर्यंत रुळणाऱ्या केशकलापांनी युक्त आहेत. पार्श्वनाथांच्या मस्तकावर सप्तफणांचा नाग उत्कीर्ण केलेला दिसतो. विशालतेच्या दृष्टीने मध्यप्रदेशातील बडवानीजवळची बावनगजा (८४ फूट) मूर्ती आणि श्रवणबेळगोळची ५६ फूट ६ इंच उंचीची बाहुबलीची मूर्ती या दोन मूर्ती अतिशय प्रसिद्ध आहेत.
जैन दैवतशास्त्रात यक्ष-यक्षिणींचे स्थान महत्त्वपूर्ण दिसते. सर्व तीर्थंकरांच्या संरक्षक यक्ष-यक्षिणींचे साहित्यिक उल्लेखही आढळतात. विविध मंदिरांमध्ये स्तंभ व तोरणांवर अंकित केलेल्या चक्रेश्वरी, पद्मावती, अंबिका इ. यक्षिणींच्या प्रतिमा, अच्युता देवी, सरस्वती, नैगमेश (नैमेश) - या प्रतिमा देखील अतिशय कलात्मक आहेत.
विविध जैन मूर्तीचा काळ, वैशिष्ट्ये इ.चा सविस्तर परिचय देणारे ग्रंथ विशेष जिज्ञासूंसाठी उपलब्ध आहेत.
