________________
३७. मंदिरनिर्मिती
भारतीय वास्तुकलेचा विकास स्तूप, गुंफा, चैत्य, विहार आणि अखेर मंदिर, या क्रमाने झालेला दिसतो. मंदिरे हा भारतीय वास्तुकलेचा परमोत्कर्ष आहे. आज उपलब्ध असलेल्या स्वतंत्र, संरचनात्मक (स्ट्रक्चरल), सर्वोत्कृष्ट अखंड मंदिरांचा काळ १० व्या - ११ व्या शतकामागे जात नाही.
मौर्यकालीन जैन मंदिराचे अवशेष पटण्याजवळ लोहानीपुर येथे सापडले. 'ऐहोळे' येथील ‘मेघुटी' मंदिर (इ.स. ६३४) त्यातील शिलालेखामुळे महत्त्वाचे ठरते. 'कालिदास' व 'भारवी' या संस्कृत कवींच्या काळाची उत्तरमर्यादा त्यामुळे निश्चित झाली. 'द्राविडी' शैलीतील हे मंदिर अभ्यासकांना मोलाचे वाटते. धारवाड जिल्ह्यमील दोन मंदिरे (१२ वे शतक) याच शैलीत आहेत. 'होयसाळ' राजवटीतील (१४ वे शतक) 'मूडबिद्री' चे मंदिर, स्तंभावरील कमळांच्या शिल्पांनी चिरस्मरणीय ठरते.
झाशी जिल्ह्यातील 'देवगड' पहाडीवरील जैन मंदिर - समूहांवर 'नागर' शैलीचा प्रभाव दिसतो. मध्य प्रदेशातील अतिप्रसिद्ध ‘खजुराहो’ येथील मंदिरांमधील पार्श्वनाथ, आदिनाथ आणि शांतिनाथांची मंदिरे अप्रतिम आहेत. मध्यप्रदेशातीलच ‘मुक्तागिरि' मंदिरसमूह पर्वतराजी आणि धबधब्याच्या पार्श्वभूमीमुळे नयनरम्य झाला आहे. यावर 'मुघल शैली'चा प्रभाव आहे.
राजस्थान आणि मारवाडमध्ये तर 'देवालयांची नगरे 'च आहेत. जोधपुरचे 'राणकपुर' येथील चतुर्मुखी मंदिर वास्तुकलेचा अजोड नमुना आहे. अर्बुदाचल अर्थात् आबूच्या पहाडातील 'दिलवाडा' येथील पाच प्रमुख मंदिरे तर संपूर्ण भारतीय वास्तुकलेचे भूषण आहेत. त्यांचा इतिहास, दंतकथा आणि सौंदर्यानुभूती - सर्व काही अद्भुत व कल्पनातीत आहे.
सौराष्ट्रातील शत्रुंजय (पालीताणा) आणि गिरनार हे मंदिरसमूह तसेच बिहारमधील 'सम्मेदशिखर' - ही तीर्थंकरांच्या इतिहासाशी संलग्न अशी पवित्र तीर्थक्षेत्रे आहेत.
'याखेरीज नष्ट झालेल्या, नष्ट केलेल्या आणि परिवर्तित केलेल्या जैन मंदिरांची संख्या शेकड्यात मोजावी लागते' - असे पुरातत्त्वविद् म्हणतात.
