________________
३५. बदल : एक स्थायी भाव
'सत्' तत्त्वाचा शोध ही तत्त्वज्ञानाच्या प्रांतात अखंड चालणारी प्रक्रिया आहे. कोणी सत् तत्त्वास एक, अखंड नित्य मानतात. कोणी 'क्षणिक' मानतात तर कोणी 'परिणामिनित्य' अथवा 'नित्यानित्य' मानतात. जैन शास्त्रानुसार जे अस्तित्वात आहे ते सत्. अशी सत् द्रव्ये सहा आहेत. जेवढा आत्मा (जीव) सत्य आहे, तेवढेच अणु-परमाणूही सत्य आहेत. इतरही ४ द्रव्ये सत्य आहेत. आजुबाजूचे जग सत्य आहे. माया, भ्रम, लीला, खेळ नाही. सर्व सहा द्रव्यांमध्ये तीनही काळी समान राहणारा 'ध्रुव' अंश आहे. परंतु त्याचवेळी परिवर्तनशील असाही अंश आहे. ही परिवर्तने निर्माण होतात, लयास जातात. पुन्हा नवी निर्माण होतात. उत्पाद, ध्रौव्य आणि प्र हे तीनही, सर्व द्रव्यांमध्ये सतत आढळून येतात.
बदल, परिवर्तन, अवस्थांतर हे सर्व वस्तूत सदैव चालू असते. काही बदल वेगाने घडतात तर काही मंदपणे. खडकांची माती होणे, पिसाचा झुकता मनोरा किंचित् अधिक झुकणे, हिमालय किंचिन्मात्र पुढे सरकणे, सूर्याची उष्णता किंचित् कमी होत जाणे ही अतिमंद बदलांची उदाहरणे विज्ञानानेही नोंदविली आहेत.
झाडांमधील ऋतूनुसार बदल सहज दिसतात. आपल्यातील शारीरिक-मानसिक बदलांचे तर आपण स्वत:च साक्षीदार असतो.
विश्वातील सहा द्रव्यांचे, आपापली वैशिष्ट्ये दाखविणारे काही असाधारण गुण आहेत. त्यांमध्ये होत जाणारे बदल, अवस्थांतरे अगणित आहेत. त्यांना जैन परिभाषेत 'पर्याय' म्हणतात. द्रव्य नेहमी गुण व पर्यायासहितच असते.
'नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः' असे गीता म्हणते. असत् कधी सत् होत नाही. सत् कधी असत् होत नाही. जैन तत्त्वज्ञानाला हे मान्यच आहे. परंतु 'सत्' हे पूर्णांशाने अपरिवर्तनीय नाही. काही अंशांनी बदलत रहाणे हाही जैन शास्त्रानुसार 'सत्' चा स्वभाव आहे.
