________________
२९. दैनंदिन जीवनात हिंसा-अहिंसा
अहिंसेची संक्षिप्त, संपूर्ण व्याख्या करणे कठिण आहे. 'अहिंसा' या पदातच नकार समाविष्ट आहे. त्यामुळे आपोआपोच 'हिंसा न करणे म्हणजे अहिंसा' अशी व्याख्या तयार होते. 'कायेने, वाचेने अथवा मनाने स्वत:ला किंवा दुसऱ्याला दुखापत, इजा न करणे' ही, अहिंसा शब्दाच्या स्पष्टीकरणाची पहिली पायरी आहे. 'असा घात किंवा इजा स्वत: न करणे, दुसऱ्याकडून न करविणे आणि करणाऱ्यास अनुमोदन न देणे', ही स्पष्टीकरणाची दुसरी पायरी आहे. ३ x ३ = ९ प्रकारे हिंसेचा आजीवन त्याग हे 'महाव्रत' आहे.
जैन श्रावकाला (अथवा कोणत्याही गृहस्थाला) दैनंदिन जीवनात संपूर्ण अहिंसापालन अशक्यप्राय आहे.
शेती करून धान्य पिकविणे, स्वयंपाक-स्वच्छता इ. करणे, घर बांधणे, मंदिर बांधणे इ. क्रिया करताना 'स्थावर' जीवांची व काही प्रमाणात त्रस' जीवांची हिंसा होणारच. त्या जीवांविषयी करुणाभाव ठेवून आणि खबरदारी घेऊन झालेली हिंसा ‘आरंभी हिंसा' होय. द्रव्योपार्जनासाठी 'उद्यम' आवश्यक आहे. साधनशुचिता ठेवून आणि सत्यपालन करूनही झालेली अनिवार्य हिंसा उद्यमी हिंसा' होय. अमानुष हल्ल्यापासून बचाव करण्यासाठी प्रतिहल्ला अगर क्वचित वधही करावा लागेल. ही 'विरोधी हिंसा' होय. दैनंदिन जीवनात या तीनही हिंसा टाळता येत नाहीत. ___कोणत्याही निरपराध प्राण्याची जाणूनबुजून केलेली हिंसा 'संकल्पी हिंसा' आहे. ती गृहस्थासाठी सर्वथा त्याज्य मानली आहे.
आचारांगात आणि एकूणच जैन शास्त्रात 'हिंसा' शब्दासाठी 'आरंभ' आणि 'समारंभ' शब्द येतात. गीतेत चौथ्या अध्यायात ‘पण्डिता'चे लक्षण देताना म्हटले आहे – 'यस्य सर्वे समारम्भा: कामसंकल्पवर्जिताः ।' तसेच बाराव्या अध्यायात कृष्ण म्हणतो - 'सर्वारम्भपरित्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः ।'
'आरंभ'. 'समारंभ' या जैन पारिभाषिक शब्दांचा गीतेतील वापर हा खासच लक्षणीय आहे !!
******
****
