________________
२७. भावनांचे रंगतरंग
स्थळ, काळ, परिस्थिती आणि आपली शारीरिक-मानसिक स्थिती यानुसार आपल्या मनात विचारांचे व भावनांचे अनेक तरंग उसळत असतात. जैन तत्त्वज्ञानानुसार हे भाव मनाचे' नसून 'आत्म्याचे' आहेत. ते आत्म्याचे स्थायीभाव नसून फक्त 'पर्याय' म्हणजे सतत परिणमन होत जाणाऱ्या अवस्था आहेत.
__ 'औदयिक' नावाचे भावतरंग अनेक आहेत. त्यापैकी क्रोध, मान (अहंकार), माया (कपट), लोभ हे चार 'कषाय' जणू आत्म्याला त्या काळापुरते गढूळ करतात. आपल्या रंगात रंगवून टाकतात. त्यांच्या प्रभावाने आपले वर्तनही रंगून निघते. त्यांना पारिभाषिक भाषेत लेश्या' असे म्हटले आहे.
___ सहा लाकूडतोडे वनात जातात. सूर्य डोक्यावर येईपर्यंत काम करतात. त्यांची शिदोरी आधीच माकडांनी पळविलेली असते. भूक भागविण्यासाठी फळांच्या झाडांचा शोध घेतात. टपोऱ्या, रसाळ जांभळांनी लदलेला वृक्ष दिसतो. जांभळे मिळविण्यासाठी ६ लोक क्रमाक्रमाने ६ उपाय उत्स्फूर्तपणे सुचवितात.
१) चला रे, चालवा कु-हाडी. संपूर्ण झाड पाडू. २) नको रे, ही एकच मोठी फांदी तोडू. ३) कशाला उगाच फांदी ? इकडच्या दोन शाखा तोडू. ४) काही गरज नाही. काही घोसच झोडपून घेऊ. ५) झोडपण्याची काय गरज ? पिकलेली जांभळे झेल्याने अलगद काढू. ६) पानांच्या ढिगावर अलगद पडलेली जांभळे सुद्धा ढीगभर आहेत. तीच खाऊ.
या भावतरंगांना जैन शास्त्रात क्रमाने कृष्ण (गडद काळा), नील (गडद निळा), कापोत (राखाडी), पीत (पिवळा), पद्म (ऑफ व्हाइट) आणि शुक्ल (शुभ्रधवल) असे म्हटले आहे.
गीतेत ज्याला सात्त्विक, राजस व तामस म्हटले आहे त्या संकल्पनेचे अधिक विश्लेषण जैन तत्त्वज्ञानात भावनांच्या रंगतरंगांच्या रूपाने परिणामकारकपणे प्रस्तुत केले आहे.
प्रत्येकाचे कषाय किती तीव्र आहेत व लेश्या किती गडद आहेत त्यावर त्याला होणारे कर्मबंध ठरत असतात. प्रत्येक कृती करताना आपले भावतरंग निरखावे अशी जैन शास्त्राची अपेक्षा आहे.
