________________
२५. शल्यचिकित्सा आणि शल्योद्धार
आज 'सर्जरी' या अर्थाने वापरण्यात येणाऱ्या 'शल्यक्रिया' शब्दाशी शीर्षकातील शब्दांचे लक्षणीय साम्य दिसते. आपल्या शरीरातील हानिकारक भाग ऑपरेशनने काढून टाकला जातो. जैन शास्त्रातही 'शल्ये दूर करण्यासंबंधी'चा विचार आहे. फक्त ही शल्ये मानसिक आहेत.
शल्यांचा संबंध ‘महाव्रत’ व 'अणुव्रतां'शी आहे. अहिंसा, सत्य इ. पाच व्रतांचे संपूर्णत: पालन हे 'महाव्रत'. महाव्रतांचे आंशिक किंवा यथाशक्ती पालन हे 'अणुव्रत'.
व्रते धारण करण्यापूर्वी अंत:करणाची पूर्वतयारी करावी लागते. 'शल्य' म्हणजे काटा, बोच, सल, मानसिक ठुसठुस. शल्ये दूर करणे, उखडून टाकणे म्हणजे शल्योद्धार. शल्ये तीन आहेत. माया, मिथ्या व निदान.
दंभ, कपट, ठगवृत्ती, देखावा, आडंबर, मायावीपणा यांचा लवलेश न ठेवणे हा 'मायाशल्या'चा उद्धार होय. सत्यावर श्रद्धा, अंधश्रद्धा हटविणे, तर्कसंगत-सुसंगत बोलणे-वागणे, असत्याला कौल न देणे हा 'मिथ्याशल्या’ चा उद्धार होय.
‘निदानशल्या’चा उद्धार करताना भोगांची लालसा, अभिलाषा, कामना दूर ठेवावी लागते. कोणत्याही ऐहिक, प्रापंचिक लाभाच्या अपेक्षेने महाव्रते अगर अणुव्रते धारण करावयाची नसतात. यामध्ये मोक्षप्राप्तीची सुद्धा 'लालसा' ठेवणे अपेक्षित नाही. ज्ञान-दर्शन- चारित्राच्या योग्य आराधनेने तो आपोआप गवसेल.
हिंदू परंपरेत धन-धान्य, समृद्धी, आरोग्य, सौभाग्य, संतान, आयुर्वर्धन या ऐहिक सुखांच्या प्राप्तीसाठी अनेक व्रतवैकल्ये संकल्पपूर्वक केलेली दिसतात. जैन परंपरेतही 'विधिमार्गप्रपा' सारख्या ग्रंथात असे व्रतविधी दिसतात. परंतु साधु आणि श्रावक यांनी महाव्रते व अणुव्रते धारण करताना ऐहिक संकल्पपूर्तीसाठी ती धारण नयेत, अशी जैन शास्त्राची अपेक्षा आहे.
वर वर्णन केलेली तीन शल्ये दूर केल्यावर व्यक्तीला महाव्रते अथवा अणुव्रते धारण करण्यासाठी योग्य ती मनोभूमिका प्राप्त होते. व्रतधारणेनंतर ही शल्ये दूर ठेवण्यासाठी 'जागृत' रहावे लागते.
