________________
२४. वीतराग जिन
‘वीत’ हे विशेषण आहे. ते 'वि+इ' या क्रियापदापासून बनले आहे. 'वीतराग' ह्या शब्दाचे स्पष्टीकरण अशा प्रकारे दिले आहे - 'राग म्हणजे आसक्ती दूर निघून गेली आहे ज्यांच्यापासून अशा व्यक्ती'. बोली मराठी भाषेत, 'राग' म्हणजे 'क्रोध'. संस्कृत व प्राकृतात मात्र 'राग' म्हणजे रंगवून टाकणाऱ्या भावना अर्थात् आसक्ती.
जैन शास्त्रात ‘वीतराग' शब्द तीर्थंकर, केवलज्ञानी व एकूणच निरासक्त व्यक्तींसंबंधी उपयोजितात. हाच अर्थ वेगळ्या दृष्टीने ‘जिन' शब्दात अंतर्भूत आहे. अंत:करणातील सर्व विकारांना जिंकणारे, ताब्यात ठेवणारे ते 'जिन'. अशा जिनांचे अनुयायी ते जैन. आचार्य कुन्दकुन्दांनी (सुमारे इ. स. २ रे शतक) प्रथम 'जेण्ण' शब्द वापरलेला दिसतो. त्यानंतर कित्येक शतकांनी आजचा 'जैन' शब्द रूढ झाला. प्रथमपासून हा धर्म 'निग्रंथ' (निठ) नावाने प्रचलित होता. (संदर्भ : पाली ग्रंथ)
जैन शास्त्रानुसार, 'कषाय' म्हणजे चित्ताला गढूळ करणारे विकार ! क्रोध, मान (अहंकार), माया ( कपट, ढोंग) आणि लोभ हे चार कषाय आहेत. क्रोध व मानाचा संबंध 'रागा'शी म्हणजे आसक्तीशी आहे. माया व लोभाचा संबंध ‘द्वेषां’शी आहे. म्हणजेच ४ कषाय 'राग-द्वेषा'त अंतर्भूत होतात. 'द्वेष' सुद्धा 'रागा'चेच विरुद्ध टोक आहे. त्यामुळे 'राग' शब्दात त्याचाही अंतर्भाव करता येतो. सारांश काय, 'वीतराग' शब्द वरील स्पष्टीकरणानुसार अतिशय अर्थपूर्ण आहे. वैदिक परंपरेतील काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर या षड्रिपूंचा संक्षेपही याच प्रकारे 'राग' शब्दात करता येईल.
नाहं रामो न मे वाञ्छा भावेषु न च मे मनः ।
शान्त आसितुमिच्छामि स्वात्मनीव जिनो यथा ।। (योगवासिष्ठ, वैराग्य प्रकरण) ‘योगवासिष्ठा'तील श्रीरामाच्या तोंडचा 'जिन' शब्द विशेष लक्षणीय आहे. दोन्ही परंपरांनी 'शान्त निरासक्त' आयुष्याला महत्त्व दिले आहे. गीतेतही २.५६ आणि ४.१० या श्लोकात 'वीतराग' शब्द आलेला आहे.
**********
