Jain Vichardhara Jain Drushtine Gita Part 01

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 20

२३. हानिकारक ध्याने कोणती ?
सारे जग पतंजली मुनींच्या अष्टांगयोगातील 'ध्याना'कडे (मेडिटेशन) ध्यान लावून बसले आहे. बौद्ध तत्त्वज्ञानातून विकसित झालेल्या प्रेक्षाध्याना'च्या अभ्यासासाठी भारतामध्ये केवढा 'स्पिरिच्युअल टूरिझम' सुरू झाला आहे ! जैनांनी कोणत्या ध्यानांना ‘हानिकारक ध्याने म्हटले आहे ? जैन परिभाषेतील सु-ध्याने आणि कुध्याने समजावून घेऊ.
__सामान्य संसारी माणूस व्यवहारात अनेक चांगल्या तसेच वाईट गोष्टीतही एकाग्र (जास्त अचूक शब्द व्यग्र') राहू शकतो. मनाच्या व्यग्र होण्याच्या शक्तीचे सामर्थ्य जेव्हा सांसारिक चिंतनासाठी वापरले जाते तेव्हा ते आध्यान' असते. पराकोटीच्या क्रूर विचारांना 'रौद्रध्यान' म्हटले आहे. आर्त व रौद्र ध्याने अशुभ आहेत. आर्तध्यान : ‘अर्ति' म्हणजे पीडा, दु:ख. त्यातून त्याच्याशी जे संबंधित ते 'आर्त'.
१) अनिष्ट गोष्ट प्राप्त झाल्यावर व्याकुळ होऊन त्यापासून दूर जाण्याची चिंता. २) इष्ट गोष्टीचा विरह झाल्यास तिच्या प्राप्तीची चिंता. ३) शारीरिक, मानसिक पीडांच्या (रोगांच्या) निवारणाची चिंता. ४) भोगोपभोगांची साधने मिळविण्याची तीव्र लालसा व संकल्प.
अशा आर्तध्यानात बुडून गेल्याने आपल्याच सकारात्मक चेतनाशक्तीची हानी होते. आजूबाजूच्या व्यक्ती व परिसरातही आपण त्या चिंतांची लागण करतो.
रौद्रध्यान : ज्याचे चित्त क्रूर व कठोर असते त्याला 'रुद्र' अर्थात् 'भयंकर' म्हटले आहे. हिंसक, घातक, नृशंस कृत्यांच्या विचारांमध्ये व नियोजनामध्ये बुडून जाणे हे 'रौद्रध्यान' आहे. या ध्यानाने होणारी स्वत:ची व इतरांची हानी सर्वात भीषण असते. उदा. आतंकवादी हल्ले, खुनाच्या योजना इ.
पत्नीचा विरह सहन न होऊन जेव्हा तुलसीदास ‘सर्पाच्या दोरी' वरून रत्नावली'ला भेटायला गेले तेव्हा ती उद्गारली, 'हीच तळमळ व एकाग्रता ईश्वरदर्शनासाठी वापरली असतीत तर !' पत्नीचे हेच उद्गार तुलसीदासांच्या जीवनात क्रांती घडविणारे ठरले. जैन परिभाषेत, तुलसीदासांचे आर्तध्यान हे धर्मध्यानात परिणत झाले.
'धर्मध्यान' व 'शुक्लध्यान' ही शुभध्याने असून ती हितकारक आहेत.
**********