________________
२२. निरर्थक हालचाली
मनाच्या, वाचेच्या आणि शरीराच्या कोणत्याही स्थूल अगर सूक्ष्म हालचालींना जैन परिभाषेत 'योग' म्हणतात. विवेकी, विचारी मनुष्याने प्रत्येक हालचाल भान ठेवून, सावधपणे म्हणजेच 'अप्रमत्त' राहून करावी अशी अपेक्षा आहे. जैन 'श्रावक' अर्थात् गृहस्थासाठी याबाबत विशेष मार्गदर्शन केले आहे.
उपजीविकेसाठी, आरोग्यपूर्ण व आनंदी जीवन जगण्यासाठी शरीर, मन आणि वाणी सतत कार्यरत रहाणारच ! गीता सुद्धा सांगते, 'न हि कश्चित् क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्' - जीवित व्यक्ती क्षणभरही हालचालीशिवाय राहू शकत नाही. परंतु ज्या हालचाली केल्याने स्वत:चे काहीसुद्धा प्रयोजन साधत नाही आणि इतरांना मात्र उपद्रव होतो अशा हालचालींना ‘निरर्थक' (जैन परिभाषेत 'अनर्थदण्ड') म्हणतात.
बसल्याबसल्या पाय जोरजोराने हलविणे, अनावश्यक हातवारे करणे, उद्यानात बसल्यावर विनाकारण जमीन उकरणे अगर हिरवळ उपटणे, काठी हातात घेऊन दिसेल त्या वस्तूवर मारत जाणे, उगीचच फुले, पाने कुस्करणे, फुलपाखरे पकडणे, आळसाने किंवा बेफिकिरीने कचरा खिडकीतून भिरकावणे, गंमत म्हणून काड्यापेटीच्याकाड्या जाळणे, वेळ जात नाही म्हणून निंदा-चुगली (गॉसिपिंग) करणे, दारू-जुगार इ. व्यसनांच्या नादी लागणे व इतरांना लावणे, निरर्थक चाळा म्हणून काहीतरी चघळत रहाणे, थापा मारणे, पाण्याचे नळ विनाकारण चालू ठेवणे, अफवा पसरविण्यात सहभाग घेणे - अशी अक्षरश: शेकडो उदाहरणे देता येतील. हे सर्व अनर्थदंड कटाक्षाने टाळले पाहिजेत.
कॉमनसेन्सने अथवा नागरिकशास्त्राच्या अभ्यासानेही आपण ह्या सर्व गोष्टी टाळू शकतो. 'प्रमादचर्या' या शीर्षकाखाली जैन धर्माने त्याला आचारशास्त्रात स्थान देऊन लक्ष वेधून घेतले हे विशेष !
