________________
१८. देवगति : चार गतीतील एक स्वर्ग आणि नरक या दोन संकल्पनांमधून जगातला एकही धर्म सुटू शकलेला नाही. हिंदू, जैन, बौद्ध, शीख, मुस्लीम, ख्रिश्चन आणि इतरही धर्मात पुण्यप्रकर्षाने मिळणारा स्वर्ग आणि पापाचरणाने मिळणारा नरक यांची कमीजास्त प्रमाणात वर्णने येतातच. भारतातले 'चार्वाक' मात्र हे दोन्ही सतत नाकारत राहिले. त्यांना त्यावेळी फारसे अनुयायी मिळाले नसावेत कारण त्यांचे दर्शन' स्वतंत्ररूपाने विकसित झालेले दिसत नाही. __ सत्यान्वेषी, बऱ्याच प्रमाणात विज्ञाननिष्ठ, विविध दृष्टींचा समन्वय करणाऱ्या व सूक्ष्म अशा जैन शास्त्रातही स्वर्ग आणि नरक यांची सविस्तर वर्णने येतात. देवांचे मुख्य चार निकाय (समूह), त्या प्रत्येकांचे क्रमाने दहा,आठ, पाच आणि बारा उपप्रकार, त्या प्रत्येकांचे इन्द्र, देवांची स्थिति, आहार, वेदना, प्रभाव, सुख, द्युति, आयुष्य इ. वर्णनांनी स्वर्गसृष्टी चांगलीच सजली आहे.
_इतर स्वर्गप्रेमींपेक्षा येथे जाणवलेली एक वेगळी गोष्ट म्हणजे विविध प्रकारच्या देवांना निश्चित आयुष्य आहे. कितीही प्रदीर्घ आयुष्य असले तरी ते संपल्यावर त्यांना अन्य गतीत जावे लागणार आहे. या अर्थाने जशी मनुष्ययोनी तिर्यंचयोनी तशीच एक देवयोनी अथवा देवगती आहे.
हिंदू पुराणांमध्ये ब्रह्मा, विष्णु, महेश तसेच गणपति, कार्तिकेय, इन्द्र इ. देवतांना अन्य गतीत जावे लागणार असल्याचे संदर्भ मिळत नाहीत. जैन आचारात या स्वर्गीय देवदेवतांना सर्वोच्च पूजनीयतेचे स्थान दिलेले नाही. आध्यात्मिक दृष्ट्या अतिप्रगत मानवी जीवच सर्वोच्च पूज्यस्थानी आहेत. किंबहुना तीर्थंकरांचा जन्म, दीक्षा इ. विशेष प्रसंगी स्वर्गातील देवदेवता पृथ्वीवर उतरतात. त्यांची वंदनभक्ती करतात. ___'आत्म्याचे अंतिम प्राप्तव्य जो मोक्ष, तो मात्र फक्त मनुष्य जन्मातूनच मिळणार आहे' - याबाबत हिंदू आणि जैन यांचे एकमत आहे.
१९. जीवांचा भ्रमणवृत्तांत जैन व हिंदू दोन्ही विचारधारात योनींची' म्हणजे वेगवेगळ्या स्पेसीज्ची संख्या ८४ लाख सांगितली आहे. '८४ लक्षांचा फेरा' ही संकल्पना भारतभरातील संतसाहित्यात व्यक्त झालेली दिसते. ____ इ.सनाच्या पहिल्या-दुसऱ्या शतकात आंध्रप्रदेशात ‘कुन्दकुन्द' नावाचे प्रख्यात दिगंबर आचार्य होऊन गेले. 'द्वादश (१२) अनुप्रेक्षा' हा त्यांचा एक प्रसिद्ध ग्रंथ आहे. त्यामध्ये चिंतनासाठी १२ मुद्दे दिले आहेत. बारांपैकीएक आहे 'संसार-अनुप्रेक्षा'. हा ग्रंथ 'शौरसेनी' प्राकृतात आहे. त्यामध्ये त्यांनी प्रत्येक जीवाचा (इंडिव्हिज्युअल सोल) दिलेला भ्रमणवृत्तांत असा आहे -
१) अनंत-अनंत भवभ्रमणात मी (इंडिव्हिज्युअल सोल) सर्व पुद्गलांना (परमाणू-संघातांना) स्पर्श करून भोगले आहे. हे मी अनेकदा केले आहे. एकही पुद्गल अ-स्पर्श राहिलेला नाही. हाच माझा ‘पुद्गलसंसार' !
२) लहान-मोठ्या आकाराची शरीरे धारण करून मी त्रैलोक्यातील सर्व क्षेत्रांमध्ये जन्मलो अगर मृत झालो आहे. एकही क्षेत्र' (स्पेस) असे शिल्लक नाही की जेथे मी जन्म-मरण केले नाही. हाच माझा क्षेत्रसंसार' !
३) 'काला'चा (टाइम) अत्यंत सूक्ष्म भाग म्हणजे 'समय'. या सर्व समयांच्या 'पंक्तीमध्ये' मी अनंत वेळा उत्पन्न झालो व मृत झालो. हाच माझा 'कालसंसार' !
४) नरक, तिर्यंच, देव व मनुष्य या चारही गतीत जाऊन मी अत्यंत अल्प अथवा प्रदीर्घ आयुष्ये भोगली आहेत. हाच माझा ‘भवसंसार' !
५) जन्मोजन्मी फिरत असताना प्रत्येक वेळी माझे 'सूक्ष्म कर्मशरीर'ही माझ्याबरोबर होते. किंबहुना कर्मशरीरानुसारच मला वर उल्लेखलेले 'संसार' प्राप्त झाले. हाच माझा 'भावसंसार' !
हे सर्व विचार मानणे अगर न मानणे हा श्रद्धेचा भाग आहे. तो क्षणभर बाजूला ठेवला तरी आपल्या आध्यात्मिक प्रतिभे'ने उलगडून ठेवलेला हा भ्रमणपट म्हणजे जैन विचारधारेतील जणू 'विश्वरूपदर्शन'च आहे !
**********
