________________
१५. मूलद्रव्ये आधुनिक पदार्थविज्ञान व रसायनशास्त्रात मूलद्रव्यांची (एलिमेंटस्) संख्या आत्तापर्यंतच्या संशोधनानुसार ११४ आहे. भौतिकशास्त्र व रसायनशास्त्रात जसजशी प्रगती झाली तसतशी मूलद्रव्यांच्या संख्येत भर पडत गेली. त्या मूलद्रव्यांना (ओ, एच्, सी, एयू, एन्ए) अशा प्रतीकात्मक संज्ञा आहेत. __ जैन शास्त्रात पुद्गल, स्कन्ध, अणु व परमाणु हे शब्द वारंवार वापरलेले दिसतात. 'पुद्गल' हे सृष्टीचे कारणद्रव्य आहे. ते 'स्कन्ध' म्हणजे समुदाय रूपात आल्यावरच दिसू लागतात. 'अणु' व 'परमाणु' हे शब्द आधुनिक परिभाषेत वेगवेगळ्या अर्थाने वापरले जातात. जैन शास्त्रात पदार्थाच्या लहानात लहान अविभाज्य कणाला अणु अथवा परमाणु या दोन्ही शब्दांनी संबोधले आहे. बहुधा ते ॲटम या अर्थाने असावेत. अणूच्या अतंर्गत रचनेविषयी हा विचार नसावा. अणूंवर रहाणाऱ्या गुणधर्मांवरून जैन शास्त्रकारांनी मूलद्रव्यांची गणना केली असावी.
प्रत्येक अणूवर (१) उष्ण व शीत यापैकी एक स्पर्श (२) स्निग्ध व रुक्ष पैकी एक स्पर्श (३) पाच पैकी एक रस (४) दोन पैकी एक गंध आणि (५) पाचपैकी एक वर्ण रहातो.
परम्युटेशनच्या नियमाने २x२४५४२४५ = २०० प्रकारचे अणू अथवा परमाणू आहेत. प्रत्येक दुसऱ्याहून भिन्न आहे. याचा अर्थ आधुनिक भाषेत, जैन शास्त्रानुसार मूलद्रव्यांची (एलिमेंटस्) ची संख्या २०० आहे. मूलद्रव्यांची वाढती संख्या लक्षात घेता कदाचित् भविष्यकाळात मूलद्रव्यांची संख्या २०० होऊ शकेल.
निरीक्षण, चिंतन आणि आध्यात्मिक सामर्थ्य ह्या तीन माध्यमांच्या सहाय्याने सुमारे दोन हजार वर्षांपूर्वी नोंदविलेले हे निष्कर्ष आहेत. प्राचीन भारतीय अणुविज्ञानाचे जनक महर्षि कणाद' यांनी वैशेषिक दर्शनात नोंदवलेल्या निष्कर्षापेक्षा हे वेगळे आहेत. भौतिकी व रसायनशास्त्रज्ञांनी याची अधिक चिकित्सा करणे अत्यंत आवश्यक आहे. जैन शास्त्रात निर्दिष्ट एकूण ८ स्पर्श, ५ रस, २ गंध व ५ वर्ण यांचीही अधिक चिकित्सा व्हावयास हवी.
**********
१६. शब्द अथवा ध्वनीचे स्वरूप वैदिक परंपरेतील 'तर्कसंग्रह' नावाच्या ग्रंथात 'शब्द' (ध्वनि) हा आकाशाचा 'गुण' मानला आहे. न्यायदर्शनातील सूत्रानुसार श्रोत्रंद्रिय (कान) हे आकाशस्वरूप आहे. दोन वस्तूंच्या घात-प्रतिघाताने 'शब्द' निर्माण होतो. निर्माण झालेला शब्द आपले प्रतिरूप संतान निर्माण करत करत श्रोत्रंद्रिय अर्थात् कानापर्यंत पोहोचतो. शब्दज्ञानासाठी श्रोत्रंद्रिय व शब्द यांचा संपर्क (संनिकर्ष) आवश्यक आहे. मात्र शब्द हा अनित्य आहे.
__ जैन शास्त्रानुसार 'शब्द' हा आकाशाचा गुण नाही आणि श्रोत्रंद्रिय (कान) हे आकाशस्वरूपही नाही. प्रत्येक इंद्रियाला पूर्णता देणाऱ्या ज्या 'इंद्रियपर्याप्ति' आहेत त्या पूर्वकर्मांच्या आधीन आहेत. त्यानुसारच इंद्रियांचे बह्याकार व इंद्रियशक्ती ठरतात. ___ जैन मतानुसार, शब्द (ध्वनि, साउंड) हा पौद्गलिक (सूक्ष्म परमाणूंचा संघातरूप) आहे. परमाणू हे नित्य असल्याने शब्दही नित्य आहे. अर्थात् त्यात कमी-अधिक अवस्थांतरे (परिणमन) होत असतात. आकाशाचा मुख्य गुण 'अवकाश देणे' हा आहे. ध्वनीचा बोध होण्यासाठी आकाशाची जेवढी आवश्यकता आहे तेवढीच वायूची सुद्धा आहे. कारण ध्वनीच्या लहरी वायूतून पसरत कानापर्यंत पोहोचतात.
(१) सजीवाच्या प्रयत्नाने उत्पन्न झालेला शब्द, (२) दोन निर्जीवांच्या घात-प्रतिघाताने झालेला शब्द आणि (३) सजीव-निर्जीवाच्या संपर्कातून-आघातातून निर्माण झालेला शब्द - असे शब्दांचे तीन प्रकार जैन ग्रंथात येतात.
आज आपल्याला असे दिसते की अतिदूर ठिकाणी निर्माण झालेला शब्द विशिष्ट वैज्ञानिक उपकरणांच्या मदतीने आपल्याला पकडता येतो व ऐकता येतो. याचाच अर्थ असा की ध्वनीला पौदगलिक वर्गणांच्या स्वरूपात मानण्याचा जैन शास्त्रकारांचा विचार अधिक विज्ञानानुकूल आहे. पदार्थविज्ञानाचे अभ्यासक यावर अधिक प्रकाश टाकू शकतील.
**********
