________________
११. पाण्यातील सृष्टीचा विचार सर्वसामान्य हिंदू धर्मीयांच्या जीवनपद्धतीत जलविसर्जनाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. पिढ्यान्पिढ्या आपण देवाचे निर्माल्य, नदीत विसर्जन करीतो. नदीत, समुद्रात गणपतींचे विसर्जन करतो. नद्यांमध्ये व विशेषतः गंगा नदीत अस्थिविसर्जनही करतो. जैन आचारपद्धतीत अशा विसर्जनाला स्थान नाही.
'प्रज्ञापना' आदि जैन ग्रंथात जलाच्या आश्रयाने रहाणाऱ्या जीवांचा विस्तृतपणे विचार केला आहे. पाण्याच्या आधारे अनेक प्रकारचे त्रस (हालचाल करू शकणारे) व स्थावर (हालचाल करू न शकणारे) जीव राहतात. जेथे जेथे जीवसृष्टी आहे तेथे तेथे ती जलकायिकाच्याच आधारे आहे. शंख, कच्छप (कासव), तंदुलमत्स्य, महामत्स्य इ. अनेक जलचर जीव पाण्यात राहतात. त्यांना प्रत्येकाला किती किती इन्द्रिये आहेत याचाही विचार केला आहे. शेवाळ, पनक इ. जलस्थ वनस्पतिसृष्टीही विचारात घेतली आहे. या जीवांची रक्षा करण्याचे आदेश वारंवार दिले आहेत.
जैन ग्रंथात कोणत्याही निरुपयोगी गोष्टींचे विसर्जन पाण्यात करावयास सांगितलेले नाही. 'मुंगी, किडे, हिरवळ इ. नसलेल्या ठिकाणी मल-मूत्र-कफ इ. चा त्याग करावा', असे म्हटले आहे. शिळे-पाके अन्न, इतर कचरा हा देखील अशा ठिकाणी टाकावा जेथे कोणालाही घृणा उत्पन्न होणार नाही, जेथे पृथ्वी व पाण्यातील जीवांची हानी होणार नाही. पारिभाषिक शब्दात याला ‘परिष्ठापनिका समिति' अथवा 'व्युत्सर्ग' म्हणतात. ___ वापरा आणि फेका' संस्कृतीत सध्या कचऱ्याचे ढीग प्रचंड डोकेदुखी आहे. या समस्या ज्या काळात निर्माणच झाल्या नव्हत्या, त्यांचाही दूरदर्शित्वाने विचार करून, जैन परंपरेने त्याला जीवविज्ञान, नागरिकशास्त्र व धर्म यांचा आधार दिला. हे लक्षणीय आहे.
**********
१२. दैनंदिन जीवनात वनस्पतींचा वापर हिंदू आणि जैन परंपरांचे पालन करणाऱ्या धार्मिक समुदायात, दैनंदिन व्यवहारात वनस्पतींच्या वापराबाबत लक्षणीय भेद दिसतो. दोघांची स्वयंपाकाची पद्धत वेगळी आहे. जैन पद्धतीत सामान्यत: कोथिंबीर, हिरवी मिर्ची, कढीपत्ता, ओले खोबरे इ. गोष्टी कमी वापरल्या जातात. सुक्या मसाल्याचा वापर अधिक केला जातो. जेवणातले पदार्थ बनवताना डाळींना प्राध्यान्य दिलेले असते. ताजे लिंबू, हिरवी चटणी, कोशिंबीर, २-३ भाज्या असा 'मेन्यू' पारंपारिक जैन भोजनात नसतो. लोणचे, पापड, सांडगे, गट्टे, बाफले, बाटी, ढोकळे, शेंगोळ्या इ. पदार्थांची रेलचेल असते.
वैदिक परंपरेतील ऋषि-मुनी कंदमुळे, पाने, फळे इत्यादींचा आहार घेत असल्याचे उल्लेख अनेक हिंदू ग्रंथात येतात. आजच्या हिंदू उपवास पद्धतीत बटाटा, रताळी, सुरण, साबुदाणा यांचा सरसकट वापर केला जातो. जैन उपवासात (अनशनात) फक्त वरीलच नव्हेत तर कोणतेही खाद्यपदार्थ वर्ण्य मानले जातात. बटाटा, रताळी इ. कंद 'अनंतकायिक वनस्पती' असल्याने धार्मिक दृष्टीने कायमच वर्ण्य मानल्या आहेत.
बेल, तुळस, दूर्वा, विविध प्रकारची पत्री, विशिष्ट रंगाची फुले, अनेक प्रकारच्या भाज्यांचे नैवेद्य - ही सर्व हिंदू पूजापद्धतीची वैशिष्ट्ये आहेत. जैन पूजापद्धतीत यांना स्थान नाही. मंदिरमार्गी जैन समाजात विशिष्ट काळात फुलांची 'आंगी' चढविली जाते परंतु दिगंबर जैन लोक अक्षता, सुका-मेवा, केशर इ. 'कोरड्या' पदार्थांचा वापर करतात. स्थानकवासी जैन मूर्तिपूजा करीत नाहीत.
रोगनिवारणाच्या पारंपारिक जैन पद्धतीत हिरव्यागार जिवंत वृक्षांची, वनस्पतींची साले, पाने, मुळे, फळे यांचा वापर टाळला जातो.
स्वयंपाक, उपवास, पूजापद्धती आणि रोगनिवारण यांमध्ये वनस्पतींचा उपयोग करताना, हिंदू आणि जैन विचारधारा स्पष्टपणे वेगळ्या दिसतात.
**********
