________________
७. पंचमहाभूते व एकेन्द्रिय जीव वैदिक अथवा ब्राह्मण परंपरा आणि जैन परंपरा यांमध्ये काही भेद अतिशय मूलगामी आहेत. सुप्रसिद्ध पंचमहाभूतांविषयी दोघांचे विचार उत्तरध्रुव आणि दक्षिणध्रुवाइतके परस्परभिन्न आहेत.
। तैत्तिरीय उपनिषदाने सृष्टीचा क्रम, ‘आत्मा-आकाश-वायू-अग्नी-पाणी-पृथ्वी-वनस्पती-अन्न-पुरुष' असा सांगितला आहे. पृथ्वी, जल (आप), तेज, वायु व आकाश ही पंचमहाभूते व शरीरातील पाच इंद्रिये यांच्यामधील कार्यकारणसंबंध उपनिषदांनी वारंवार सांगितलेला दिसतो. सांख्य दर्शनात स्पष्टपणे नमूद केले आहे की पंचमहाभूते ही अचेतन आहेत, जड आहेत.
जैन मान्यता याच्या अगदी विपरीत आहे. मुळात विश्वच कोण्या एकाने निर्मिलेले नाही. ही बाह्यसृष्टी त्यातील विविधतेसह अनादि आणि अनंत आहे. जैनांच्या मते आकाश हे अजीव, जड आहे. ते एक स्वतंत्र द्रव्य (catagory)आहे. पृथ्वी, आप (जल), तेज (अग्नी), वायु यांच्या जोडीला त्यांनी वनस्पतीचा विचार केला आहे.
पृथ्वी ते वनस्पति या पाचही गोष्टींना चैतन्य आहे, जीव आहे, प्राण आहे, संवेदनाही आहेत. पृथ्वी ते वनस्पती या पाचांना फक्त एकच इंद्रिय आहे. ते म्हणजे स्पर्शेन्द्रिय. म्हणून यांना 'एकेन्द्रिय जीव' असे संबोधले आहे.
'जळी स्थळी काष्ठी पाषाणी' ईश्वराचा साक्षात्कार होणे हे भक्तिपंथाचे वैशिष्ट्य आहे. परंतु जैनांच्या मते पृथ्वी, जल इ. खरेखुरेच ‘सजीव' आहेत. त्यांच्यावर आघात झाले, प्रक्रिया केल्या, ते आपल्या उपयोगासाठी वापरण्यायोग्य केले की क्रमाक्रमाने अर्धमृत व मृत होतात ; निर्जीव बनतात. पृथ्वी, पाणी, अग्नी, वायु व वनसतींशी आपण अतिशय जपून वर्तन केले पाहिजे.
जैनांच्या अहिंसा संकल्पनेचा प्रारंभ एकेंद्रिय जीवांच्या रक्षणाने म्हणजे पर्यायाने पर्यावरणरक्षणाने होतो.
**********
८. ही माझी पृथ्वी आकाशवाणी पुणे केंद्रावर सकाळी एका कार्यक्रमाचे शीर्षकगीत लागले होते. 'हे निळे निळे आकाश, ही हिरवी हिरवी धरती' - त्याचे ध्रुवपद होते ही माझी पृथ्वी'. मनाला स्पर्शेन जाणारे हे गीत आहे.
पृथ्वीविषयीची कृतज्ञता ‘पादस्पर्श क्षमस्व मे' अशा शब्दात आपण व्यक्त करतो. तिला 'माता' किंवा 'काळी आई' म्हणतो. जैन विचारधारेत पृथ्वीचा विस्तृत विचार वेगळ्याच दृष्टीने केला आहे.
जैनांची ‘पृथ्वीकायिक जीव' ही संकल्पना नीट समजून घेऊ. पृथ्वीचा म्हणजे माती, खडक अथवा खनिजाचा सूक्ष्मातिसूक्ष्म कण हे ज्या जीवाचे 'शरीर' म्हणजे 'काया' असते तो 'पृथ्वीकायिक जीव' होय. अशा अनेक पृथ्वीकायिकांचा समूह म्हणजे स्थूलपणे दिसणारी माती, खडक अथवा खनिजे होत. भूवैज्ञानिक सांगतात की मातीच्या एका सूक्ष्म अंशाच्या आश्रयाने सहस्रावधी 'बॅक्टेरिया' रहात असतात. जैन विचार त्या सूक्ष्म जंतूंविषयी तर सांगतोच, पण असेही म्हणतो की तो मातीचा कणच मुळी जिवंत आहे.
पृथ्वीकायिकांची चेतना ‘सुप्त' आहे. त्याला स्पर्श' हे एकच इन्द्रिय आहे. त्यांचे प्रकार, योनी (उत्पत्तिस्थान), शरीराकृती, आहार, श्वासोच्छ्वास, आयुष्य, व्याप्ती यांचे सविस्तर वर्णन जैन ग्रंथात आढळते.
नांगरणे, खणणे, जाळणे, ठोकणे, खोल उखणणे, तीव्र आम्ले मिसळणे इ. मानवी क्रिया पृथ्वीकायिक जीवांची शस्त्रे' आहेत. त्या आघातांनी ते जीव 'अर्धमृत' किंवा 'मृत' होतात. धान्य, भाजीपाला ही माणसाची गरज आहे. पृथ्वी गरजेपुरतीच वापरावी. सेंद्रिय खतांनी जिवंत ठेवावी. खनिज साठ्यांचा अतिरेकी वापर, भूजलाचे अतिरिक्त शोषण पृथ्वीकायिक जीवांच्या हिंसेचे कारण ठरतो. धर्म आणि पर्यावरणाचा किती सुरेख मेळ आहे ह्या संकल्पनेत !!
**********
