________________
५. प्राकृत भाषेतून ग्रंथनिर्मिती
भ. महावीरांच्या नंतर सुमारे ३०० वर्षांनी जैनधर्मात श्वेतांबर आणि दिगंबर हे भेद दिसण्यास सुरवात झाली. इसवी सनाच्या पहिल्या दुसऱ्या शतकापासून दिगंबर आचार्यांनी अर्धमागधीपेक्षा वेगळ्या प्रचलित प्राकृत भाषेत ग्रंथनिर्मिती करण्यास आरंभ केला. त्या भाषेचे नाव होते 'शौरसेनी'. शूरसेन म्हणजे आजच्या भारतातील मथुरा आसपासचा प्रदेश. त्या प्रांतात सामान्यत: बोलली जाणारी भाषा म्हणजे शौरसेनी. प्राचीन हिंदी आणि तिच्या काही उपभाषा या शौरसेनी भाषेमध्ये हळूहळू बदल होत विकसित झाल्या, असे भाषाविदांचे म्हणणे आहे.
दिगंबर आचार्यांनी जैनधर्माचे सिद्धांत व तत्त्वे सांगण्यासाठी 'शौरसेनी' या जनभाषेचा आश्रय घेतला. त्यांचे सर्व प्राचीन साहित्य शौरसेनीत आहे. शौरसेनीतील साहित्य कालक्रमाने नंतरचे असले तरी 'शौरसेनी' भाषा ‘अर्धमागधी' इतकीच किंबहुना त्याहूनही प्राचीन आहे, असा अभ्यासकांचा दावा आहे. भास, कालीदास इ. संस्कृत नाटककारांच्या नाटकातही अनेक पात्रे शौरसेनी भाषेत बोलतात.
दिगंबर आचार्यांना पाचव्या शतकानंतर सिद्धांत आणि न्यायविषयक ग्रंथ लिहिण्यासाठी संस्कृत भाषा अधिक सोयीस्कर वाटू लागली. शिवाय अनेक आचार्य ' दाक्षिणात्य' असल्याने, त्यांच्या मातृभाषेहून वेगळ्या असलेल्या शौरसेनीत लिहिण्यापेक्षा त्यांनी संस्कृत भाषेला पसंती दिली.
आठव्या नवव्या शतकापासून दिगंबर आचार्यांनी संस्कृतच्या जोडीला 'अपभ्रंश' नावाच्या प्राकृत भाषांमध्ये पुराणे आणि चरित्रे (चरिते) लिहिण्यास आरंभ केला. 'अपभ्रंश' भाषा या मध्ययुगातील प्राकृत आणि आधुनिक बोलीभाषा यांच्यामधील दुवा म्हणून दाखविण्याजोग्या भाषा आहेत. आठव्या शतकापासून थेट पंधराव्या शतकापर्यंत दिगंबरीयांनी संस्कृतच्या जोडीजोडीने जनभाषा 'अपभ्रंशा'तून आपले लेखनकार्य चालू ठेवले.
**********
६. लोकभाषांशी घनिष्ठ संबंध
आपण पाहिलेच आहे की भ. महावीरांचे उपदेश 'अर्धमागधी' भाषेत आहेत. दिगंबरांचे प्राचीन ग्रंथ 'शौरसेनी'त आणि उत्तरकालीन ग्रंथ 'अपभ्रंशा'त आहेत.
इसवी सनाच्या चौथ्या पाचव्या शतकापासून श्वेतांबर आचार्य 'महाराष्ट्री' नावाच्या भाषेत लिहू लागले. त्यावेळचा ‘महाराष्ट्र’ आजच्या भौगोलिक महाराष्ट्रापेक्षा बराच विस्तृत असावा. याचाच अर्थ 'महाराष्ट्री' ही प्राकृत भाषा भारतातल्या बऱ्याच मोठ्या जनसमूहाला समजणारी होती. संस्कृत नाटकातील प्राकृत गाथा व गीते महाराष्ट्री भाषेत लिहिलेली दिसतात.
'आंध्रभृत्य सातवाहन' वंशाने महाराष्ट्रावर बराच काळ आधिपत्य गाजविले. प्रतिष्ठान (पैठण) आणि नासिक्य (नाशिक) ही त्यांच्या राज्यकारभाराची केंद्रे होती. ते राजे प्राकृत भाषेला उत्तेजन देणारे होते. विख्यात श्वेतांबर जैन आचार्यांचा विहार पैठण आणि नाशिक येथे होत असे. त्यामुळे त्यांना महाराष्ट्री भाषा अवगत होती.
मुळात पद्यरचनेला अनुकूल अशी महाराष्ट्री भाषा जैन आचार्यांनी गद्यासाठीही वापरली. काही प्रमाणात अर्धमागधी व शौरसेनीचा प्रभाव असणाऱ्या या भाषेचे नामकरण भाषातज्ज्ञांनी 'जैन महाराष्ट्री' असे केले आहे. श्वेतांबर आचार्यांनी चौथ्या शतकापासून पंधराव्या शतकापर्यंत या भाषेत महाकाव्ये, पुराणे, चरिते, कथा, कमकोश, स्तोत्रे तसेच उपदेशप्रधान व आचारप्रधान असे शेकडो ग्रंथ लिहिले.
आधुनिक भाषांपैकी कन्नड, गुजराथी, हिंदी, मराठी इ. भाषांतील प्रांरभीचे लिखाण करण्यातही जैन आचार्यांचा पुढाकार दिसतो.
सारांश काय, तर जैन धर्माचा जनभाषांशी असलेला संबंध महावीरांपासून आजतागायत सतत घनिष्ठतेचा राहिला आहे. आजही तीन चार प्रादेशिक भाषांत सहजपणे प्रवचन देणारे अनेक साधु-साध्वी जैन समाजात आहेत.
**********
