________________
९. पाणी हीच ज्यांची काया परमेश्वराला 'दयाघन' अथवा 'करुणासागर' संबोधणे, रामाला किंवा कृष्णाला 'घनश्याम' आणि पाण्याला 'जीवन' म्हणणे, अशा गोष्टींमधून भारतीय संस्कृतीत पाण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले जाते. 'आचारांग', 'भगवती, 'प्रज्ञापना' आणि 'गोम्मटसार' या जैन ग्रंथांमधून पाण्याविषयी समग्र विचार केलेला दिसतो.
___ सामान्यत: असा समज आहे की जलकायिक (अप्-कायिक) जीव म्हणजे पाण्यामध्ये असलेले सूक्ष्म जंतू. जैन शास्त्रात पाण्याच्या थेंबाच्या आधारे रहाणाऱ्या सूक्ष्म जीवांची-बॅक्टेरियांची चर्चा तर केली आहेच परंतु 'पाणी' ही ज्यांची 'काया' म्हणजे शरीर आहे त्यांना ‘जलकायिक जीव' म्हटले आहे.
हे जलकायिक जीव ‘सूक्ष्म'ही आहेत आणि ‘बादर (स्थूल)'ही आहेत. पाण्याचे मुख्य दोन प्रकार आहेत - भौम (पृथ्वीवरील व पृथ्वीच्या पोटातील) आणि अंतरिक्ष (मेघरूपात तयार होणारे). हिम, गारा इ. घनीभूत पाणी आहे. 'अवश्याय' म्हणजे दवबिंदू. पावसाच्या पाण्याला 'शुद्धोदक' म्हटले आहे. गरम व गार पाण्याच्या झऱ्यांचा विचार आहे. क्षारोदकाचा अर्थ कठिण पाणी' करता येतो. 'आम्लोदकवर्षा' म्हणजेAcid rain असावा. 'लवणोदक' हे समुद्राचे खारे पाणी आहे. 'उदओल्ल' म्हणजे हवेतील बाष्प व आर्द्रता. ही निरीक्षणे व नोंदी सुमारे २००० वर्षापूर्वीच्या आहेत. ___जैन पुराणात उल्लेख आहे की 'दुषमादुषमा' नावाच्या दु:खमय कालखंडानंतर, कस निघून गेलेली जमीन पुन्हा कसदार करण्यासाठी क्षीरोदक, घृतोदक इ. च्या वर्षा होतात. दूरदर्शनवरील ‘वाद-संवाद' कार्यक्रमात एक शेतीतज्ज्ञ जमीन कसदार, जिवंत करण्यासाठी पंचामृत प्रक्रिया वापरा' असा सल्ला देत होते. त्यावेळी जैन पुराणातील वरील वर्षावांची प्रकर्षाने आठवण झाली.
१०. पाण्याचा काटेकोर वापर हे अहिंसा तत्त्वाचे पालन 'पेयजल संपत चालले आहे', 'यापुढील युद्धे पाण्यावरून होणार आहेत', या सध्याच्या ज्वलंत' चर्चा आहेत. जैन विचारधारेतून सुमारे २००० वर्षापूर्वीच पाण्याच्या वापराबद्दल कोणते मौलिक मार्गदर्शन मिळते, ते आजच्या लेखात पाहू.
असंख्य जलकायिक जीव जेव्हा एकत्रित येतात तेव्हा ते दृश्य पाणी' या स्वरूपात येतात. प्रत्येक जलकायिक जीव ‘पृथक् सत्त्व' आहे. हे जीव 'सुप्तचेतना' युक्त आहेत. त्यांना एकच इंद्रिय म्हणजे 'स्पर्शेन्द्रिय' आहे. पृथ्वीकायिकांप्रमाणेच त्यांना योनी, शरीर, आहार इ. सर्व काही आहे. प्रत्येकाने पाणी अगदी गरजेपुरते वापरले तर साहजिकच जलकायिक जीवांचे रक्षण होते. पाण्याचे मुळातले स्पर्श, रस, वर्ण, गंध हे गुण ज्या ज्या क्रियांमुळे बदलून जातात त्या त्या सर्व क्रिया पाण्याची शस्त्रे' आहेत. माती, तेल, क्षार, अग्नी इ. जलकायिक जीवांची 'शस्त्रे' आहेत. इंद्रियविकल मनुष्यांना ज्याप्रमाणे दुःखाची वेदना होते तशीच या जीवांना होते. पाण्याचा काटेकोर वापर म्हणजे अहिंसेचेच पालन होय.
‘पाण्याचा कमीत कमी वापर' हेच जैन साधु व श्रावक आचाराचे सूत्र दिसते. मासेमारी, सरोवर-तलाव सुकविणे, वाहत्या झऱ्यांचे पाणी अडविणे इ. गोष्टी जैन श्रावकांसाठी वर्ण्य मानल्या आहेत.
वैदिक अथवा ब्राह्मण परंपरेत स्नान, पूजा, अभिषेक, अतिस्वच्छता इ. मध्ये पाण्याचा जो सढळ हाताने वापर केला जातो त्याबद्दल जैन ग्रंथात नाराजी व्यक्त केलेली दिसते. पाण्याने होणाऱ्या बाह्य शुद्धीपेक्षा आत्मशुद्धार भर दिसतो. 'जलस्नानाने मोक्ष मिळत असता तर सर्व जलचर केव्हाच उद्धरून गेले असते' - असे उद्गार 'सूत्रकृतांग' ग्रंथात आढळतात.
**********
