________________
१७. 'जीव' तत्त्वाकडे पहाण्याचे दृष्टीकोन
वैदिक परंपरेतील बहुतांशी विचारवंतांनी (दार्शनिकांनी) आत्मा, जीवात्मा व परमात्मा या संज्ञांचा ऊहापोह केलेला दिसतो. 'जैन ग्रंथांमध्ये यांचा विचार आहे का ?' - याचे उत्तर एका दृष्टीने होकारार्थी द्यावे लागते. तरीही यांमधील चेतनत्वाला केंद्रस्थानी ठेवून तत्त्व किंवा पदार्थगणनेमध्ये 'जीव' अशीच संज्ञा येते. एक चेतन
तत्त्व संदर्भानुसार आत्मा, जीवात्मा अथवा परमात्मा असे संबोधले जाते. या सृष्टीत असे 'जीव' म्हणजे इंडिव्हिज्युअल सोल्स किती आहेत ? याचे उत्तर आहे 'अनंत जीव आहेत'. जीवाचे मुख्य लक्षण कोणते ? 'चेतना' म्हणजे कॉन्शस्नेस. त्याला पारिभाषिक शब्द आहे 'उपयोग'. उपयोग दोन प्रकारे कार्यरत आहेत. 'जाणीव' आणि 'बोध' (ज्ञान). या इंडिव्हिज्युअल सोल्स च्या व्यतिरिक्त दुसरा कोणी मोठा, महान्, सर्वव्यापी, वैशिष्ट्यपूर्ण असा ‘परमात्मा' नाही. जीव हे कोणा एका परमात्म्याचे अंश अथवा प्रतिबिंबेही नाहीत. कोणतेही दोन जीव तंतोतंत एकदुसऱ्यासारखे नाहीत. विज्ञानानुसारही प्रत्येक सजीवाचा डीएम्ए वेगवेगळा असतो.
वेगवेगळे दृष्टिकोण अथवा भूमिका ठेवल्यास जीवांचे वेगवेगळे वर्गीकरण करता येते. मोक्षाच्या दृष्टीने जीवांचे गट दोन - १) संसारी २) मुक्त मनाच्या दृष्टीने - १) मनसहित २) मनरहित मर्जीनुसार हालचाल करण्याच्या दृष्टीने - १) त्रस २) स्थावर इन्द्रियांच्या दृष्टीने - एकेन्द्रिय ते पंचेंद्रिय जन्माच्या दृष्टीने - १) सम्मूर्छन २) गर्भ ३) उपपात गर्भाच्या दृष्टीने - १) जरायुज २) अण्डज ३) पोतज शरीरांच्या दृष्टीने - औदारिक इ. पाच लिंगांच्या दृष्टीने - १) पुंलिंगी २) स्त्रीलिंगी ३) नपुसंकलिंगी गतींच्या दृष्टीने - १) देव २) मनुष्य ३) नरक ४) तिर्यंच (पशु, पक्षी, कीटक इ.)
विशिष्ट दृष्टिकोण आणि तलग्राही सूक्ष्मता ही जैन शास्त्राची वैशिष्ट्ये, वर दिलेल्या एका नमुन्यातूनही स्पष्ट दिसतात.
**********
