________________
१३. वनस्पतीतील चैतन्याचे स्वरूप
आपण पाहिलेच आहे की जैन शास्त्रानुसार जे पाच एकेंद्रिय जीव आहेत, त्यांमध्ये वनस्पतींची गणना केली आहे. त्यांना ‘वनस्पतिकायिक' जीव असे संबोधले आहे. 'आचारांग', 'सूत्रकृतांग', 'भगवती' आणि 'प्रज्ञापना' या अर्धमागधी ग्रंथांमध्ये वेगवेगळ्या दृष्टिकोणातून वनस्पतींचा विस्ताराने विचार केलेला दिसतो. वनस्पतींना असलेले स्पर्शेद्रिय, त्यांची उत्पत्तिस्थाने, चेतनत्व, वनस्पतींचे लिंग, आहार, वनस्पतींचा आपल्या आहारात व औषधात उपयोग, त्यांची शरीराकृती, श्वासोच्छ्वास, आयुष्य इ. सर्व प्रकारचा विचार त्यात येतो.
आचारांगाचा प्रथम खंड सर्वाधिक प्राचीन असून, साक्षात् महावीरवाणीचे बरेच अंश त्यात प्रमाणित स्वरूपात उपलब्ध आहेत - असे अभ्यासकांचे मत आहे. हे मत ग्राह्य मानले तर आचारांगातील वनस्पतिविषयक विचारही इसवी सनापूर्वीच्या सहाव्या शतकातील आहेत. त्या वाक्यांचा अनुवाद येथे देत आहे.
“मनुष्य जन्मतो. वनस्पतीही जन्मते. मनुष्य वाढतो. वनस्पतीही वाढते. दोन्ही चैतन्ययुक्त आहेत. छेदनभेदन केल्यावर दोन्हीही ‘म्लान' होतात. मनुष्य आहार करतो. वनस्पतीही करते. दोन्हीही अनित्य आणि अशाश्वत आहेत. मनुष्यामध्ये जशी चयापचय प्रक्रिया असते, तशीच वनस्पतीतही असते. मनुष्याप्रमाणेच वनस्पतीलाही सुख-दुःख संवेदना, निद्रा, इच्छा, रोग ह्या अवस्था असतात. शस्त्राघाताच्या मंद - तीव्रतेनुसार दोघेही जखमी, मूर्च्छित अथवा मृत होतात. '
डॉ. जगदीशचंद्र बसु आणि त्यानंतरचे वनस्पतिशास्त्रज्ञ, अनेक अत्याधुनिक उपकरणांच्या सहाय्याने या क्षेत्रात कार्यरत आहेत. त्यांनी काढलेले निष्कर्ष आणि वरील वर्णन यातील साम्य खरोखरच विस्मयजनक नाही का ? जैन शास्त्रातील काही तथ्ये मात्र आजपर्यंत विकसित वनस्पति-विज्ञानाशी मेळ खात नाहीत, हेही नमूद करावेसे वाटते.
**********
१४. वनस्पतींची इंद्रिये : महाभारत व जैनशास्त्र
महाभारत हा महाकाय ग्रंथ समकालीन ज्ञान-विज्ञानाचा कोश मानला जातो. त्यामधील शांतिपर्वाच्या १८४ व्या अध्यायात ‘भृगु मुनि' आणि 'भारद्वाज' यांच्यातील वनस्पतिविषयक संवाद प्रस्तुत केला आहे. भारद्वाजांच्या मते वृक्ष हे पांचभौतिक नाहीत व इंद्रिययुक्तही नाहीत. भृगूंना हे मत अजिबात मान्य नाही. त्यांच्या मते वृक्ष पांचभौतिक आहेत आणि सेंद्रियही आहेत.
भृगूंच्या मताचा सारांश असा आहे - “वृक्ष हे उष्णतेने म्लान होतात, त्यांची साल सुकते, फळे-फुले पिकून गळतात म्हणून त्यांना ‘स्पर्शसंवेदन' आहे. वादळ, वडवाग्नी आणि वीज पडणे यांच्या ध्वनींनी ते घाबरतात, फळेफुले पडतात म्हणून त्यांना 'श्रवणेंद्रिय' आहे. वृक्ष, लता वाढताना आपापले उचित मार्ग निवडतात. म्हणून ते 'पहू' शकतात. सुगंध, दुर्गंध, धूप इ. नी वृक्ष रोगरहित होतात, बहरतात म्हणून त्यांना ‘घ्राणेंद्रिय' आहे. मुळांद्वारे वृक्ष पाणी शोषून घेतात, रोगरहित होतात म्हणून त्यांना 'रसनेंद्रिय' आहे. वृक्ष हे पाणी शोषून, उष्णता व वायूंच्यामदतीने पचनक्रिया करतात, वाढतात. वृक्ष हे सचेतन आहेत. "
जैन मान्यतेनुसार वनस्पतिकायिक जीवांना फक्त स्पर्शेद्रिय आहे. स्पर्शंद्रिय (त्वचा) सोडून चार इंद्रिये व मन ही प्रत्यक्ष द्रव्यरूपाने उपस्थित नसली तरी त्यांच्या शक्ती भावरूपाने वनस्पतींमध्ये असतात.
वैज्ञानिक दृष्टीने वनस्पतींना, इंद्रियधारी जीवांप्रमाणे स्पष्ट स्वरूपात एकही इंद्रिय नसते. सर्व कार्ये वनस्पती आपल्या त्वचेमार्फतच करतात. ज्या इंद्रियसंवेदना वनस्पतीत आढळतात त्यांच्या मागे विचारशक्ती, मन अथवा मज्जासंस्था नसते. वनस्पतींमध्ये अनेक प्रतिक्षिप्त क्रिया दिसतात. त्या केवळ रासायनिक किंवा संप्रेरकात्मक
असतात.
अनेक इंद्रियांच्या संवेदना आपल्याला वनस्पतींमध्ये जाणवत असल्या तरी त्यांची 'त्वचा' मुख्य असल्याने जैन शास्त्राने त्यांना 'एकेंद्रिय' म्हटले आहे.
