Jain Vichardhara Jain Drushtine Gita Part 01

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 8

१. 'जैनविद्या' म्हणजे काय ? हिंदू, जैन आणि बौद्ध हे भारतीय संस्कृतीच्या जडणघडणीतील तीन मुख्य विचारस्रोत आहेत. तिन्हींच्या आचार-विचारातील पृथगात्मकता लक्षात घेता एका स्रोताला 'धर्म' म्हटले तर तिघांनाही 'धर्म' म्हणावयास पाहिजे. चार वेदांपासून उपनिषदांपर्यंतचे साहित्य, रामायण-महाभारत ही महाकाव्ये, सहा दर्शने आणि अठरा पुराणे यांच्य माध्यमातून जी परंपरा आपल्यापर्यंत पोहोचली त्याला आपण हिंदू, ब्राह्मण किंवा वैदिक परंपरा असे सोयीसाठी संबोधणार आहोत. त्याखेरीज भारतात ऋग्वेदपूर्वकाळापासून चालत आलेली तपस्या, निवृत्ती आणि संयमाला प्राधान्य देणारी परंपराही प्रवाहित होती. तिचा उल्लेख ‘श्रमण परंपरा' या शब्दाने केला जातो. जैन आणि बौद्ध या परंपरा त्या श्रमण परंपरेच्या दोन सशक्त विचारधारा आहेत. हिंदू आणि बौद्ध विचारप्रवाहांचा परिचय सामान्य माणसाला बऱ्याच अंशी झालेला असतो. त्या तुलनेने जैन परंपरेची वैशिष्ट्ये नजरेत भरलेली नसतात.
__आषाढी पौर्णिमेपासून आरंभ करून चार महिन्यांचा काळ हिंदूंप्रमाणेच जैनांमध्येही सामान्यत: पवित्र चातुर्मास्या काळ समजला जातो. पायी विहार करणारे जैन साधु-साध्वी या काळात वर्षावास' म्हणजे एका ठिकाणी निवास' करतात. प्रवचने, धर्मध्यान, तपस्या, दान, स्वाध्याय अशा धार्मिक कृत्यांनी हा काळ गजबजलेला असतो. त्यापैकी गुरुपौर्णिमा ते ऋषिपंचमी हे ४९ मंगलमय दिवस आपण जैन विचारधारेचा परिचय करून घेणार आहोत. ___ जैनॉलॉजी अथवा जैनविद्या ही एक स्वतंत्र ज्ञानशाखा आहे. जैन इतिहास, आचारप्रणाली, तत्त्वज्ञान, वाड्.मय आणि कला हे जैनविद्येचे पाच मुख्य आयाम आहेत. संप्रदायभेदानुसार आचारप्रणालीमध्ये विविधता आढळते. त्यामुळे आचारभेदात न शिरता आपण इतर चार आयामांमधील काही विशेष मुद्यांचा विचार या जैन विचारधारेत' करून घेणार आहोत.
२. धर्मप्रवर्तक नि सुधारक इ.स.पू. ६ व्या शतकात गौतम बुद्ध व महावीर हे प्राय: समकालीन विचारवंत होऊन गेले. परंतु गौतम बुद्ध हे बौद्ध धर्माचे संस्थापक होते. त्यांनी हा 'मध्यममार्ग' आपल्या प्रदीर्घ प्रत्यक्ष अनुभवातून नव्याने तयार केला. समाजाच्या तळागाळापर्यंत त्या हिरिरीने प्रसार केला. त्याला राजाश्रयही मिळाला. गौतम बुद्धांच्या आयुष्यकाळातच तो भारताबाहेरही पसरू लागला.
भ. महावीर हे, जैन धर्माचे, कालचक्राच्या विशिष्ट टप्प्यातील शेवटचे म्हणजे २४ वे तीर्थंकर होऊन गेले. त्यांच्या पूर्वी २५० वर्षे २३ वे तीर्थंकर पार्श्वनाथ होऊन गेले. २२ वे तीर्थंकर नेमिनाथ (अरिष्टनेमि) हे महाभाताच्या काळात होऊन गेले. जैन परंपरेनुसार ते वासुदेव श्रीकृष्णाचे चुलतबंधू होते. २१ वे तीर्थंकर नमिनाथ हेमथिला नगरीचे राजे होते. रामायणातील सुप्रसिद्ध विदेह राजर्षि जनकाच्या पूर्वजांपैकी ते असण्याची शक्यता अभ्यासक व्यक्त करतात.
___ त्यांच्या पूर्वीच्या तीर्थंकरांचे विस्तृत जीवनचरित्र उपलब्ध नाही. पहिले तीर्थंकर ऋषभदेव यांचे विस्तृत जीवनचरित्र जैन पुराणांमध्ये तसेच भागवत पुराणामध्ये उपलब्ध आहे. वैदिक संस्कृतीच्या उदयापूर्वीच्या काळातील सिंधु संस्कृतीच्या अवशेषांमध्ये तीर्थंकरांच्या अस्तित्वाचे पुरावे आढळतात' - असे काही पुरातत्त्ववेत्त्यांचे मत आहे.
सारांश काय, तर महावीर हे जैन धर्माचे संस्थापक नव्हेत. जैन धर्माचे ते २४ वे प्रवर्तक होऊन गेले. पार्श्वनाथांपासून परंपरेने त्यांना प्राप्त झालेल्या निग्रंथ-श्रमण-धर्माचे त्यांनी पुनरुज्जीवन केले. त्या काळात त्यला 'जैन' हे नावही प्राप्त झाले नव्हते. तो 'निग्रंथ' अथवा 'श्रमणां’चा, धर्म होता. समकालीन वातावरण ध्यानी घेऊन महावीरांनी पार्श्वनाथप्रणीत धर्मात आणि आचरणात योग्य ते बदल घडवून आणले. त्या अर्थाने ते 'धर्मसुधारक' ही होते.
**********