Jain Shwetambar Conference Herald 1919 Book 15

Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference

Page 7

લલિતે ગુફાને લેખ અને કુમારપત, ‘૭ કુમારપર્વત ઉપર ચોવીસ તીર્થંકરની સ્થાપનાને લેખ લલિતે—ગુફામાં કરેલ છે, તેથી કુમારપૂર્વત તે પ્રસ્તુત ગુફાવાળો પર્વત જ કરે છે. લેખમાં પ્રસંગવશાત કહ્યું છે કે એ પ્રર્વત ઉપર એશાન એટલે કુમારની પુરાણી મૂર્તિ હતી. એ મૂતિ કરતાં પણ ગુમાર્વત સંજ્ઞા ઘણી જાની જણાય છે. ભિક્ષુરાજ ખારવેલનો હસ્તિગુફાને લેખ ઇસવી સન પૂર્વે બીજા સૈકાનો છે, તેમાં એ સંજ્ઞાનો ઉપયોગ કર્યો છે. ગાદીએ આવ્યા પછી તેરમે વરસે કલિંગરાજ ખારવેલે આ પર્વત ઉપર દેશાંતરથી નિર્ચન્થ શ્રમણને બોલાવીને રાખ્યા હતા. કલિંગરાજની પટરાણુએ એમને માટે કોરી કઢાવેલું વૈકુંઠગુફાવાળું લયન આ જ પર્વત ઉપર છે. હસ્તિગુફાના લેખમાં ચૌદમી પંક્તિના વચલા ભાગના કારને માથે ફૂકારનું ચિન્હ વધારાનું ખોદાયાથી લેખક દેવને લીધે ગુમારપર્વતે ને બદલે કુમારપર્વતે વંચાય છે. એવા જ પ્રમાદથી એ લેખની ચોથી પંક્તિના ઉત્તર ભાગમાં હિના ને બદલે મહિરનાર કરેલું જોવામાં આવે છે. ખરા પાઠ કુમારપર્વને અને નવિન સંભવે છે.
Khandgiri તે જ લલિતેન્દુગુફાને અને હસ્તિગુફાને કુમારપૂર્વત એવું સિદ્ધ થતાં કઈ સાધારણ રીતે એમ ધારે કે Khandgiri સંજ્ઞા સ્વશિર ઉપરથી ઉપજી આવી હશે. કારણ કે જૂ અને નિરિ અનુક્રમે કુમાર અને પર્વતના પર્યાય છે, અને સંસ્કૃત સાનિt ઉપરથી પ્રાકૃત નિ ચાલુ Khandgiri અત્નસાધ્ય છે. પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ વિચારતાં અયત્નસાધ્ય છે તે યત્નસાધ્ય જોવામાં આવે છે. Khand શબ્દ મૂળ લેન્સ સાથે નહિ, પણ Kandh સાથે સંબંધ ધરાવે છે. ઓડિયાને આર્યસંસ્કૃતિ મળી તે પહેલાં અતિ પ્રાચીન કાળમાં તેના નીચાણના પ્રદેશમાં અનેક અનાર્ય જાતો રહેતી હતી." તેમાંની એક Khandh અને બીજી Mali હતી. આ તેમના રહેઠાણમાંથી અંગવંગના પ્રાચીન આર્યોએ સમુદ્રમાર્ગે આવી પશ્ચિમના ડુંગરોમાં એ અનાર્ય જાતોને હાંકી કાઢી. નવા આવનારાએ Kandh જાતના નામ ઉપરથી હાલના કટક પરગણાના ડુંગરને પાર કહ્યો. એ શબ્દ કાલાંતરે વિકાર પામી રહ્યુંmરિ (Khandgiri) રૂપમાં રૂઢ થયો. અનાર્ય મૂળના રણમાં સંસ્કૃત મૂળના હજૂનો ભ્રમ થઈ પચીસેકે શતક ઉપર અતિ સંજ્ઞા પ્રાકૃત મનાઈ, જેને લીધે સંસ્કૃત સ્વજરિ (પર્યાય કુમારપર્વત) નામથી પણ પરત જાણીતો થયો. આવી જ રીતે પાલ લહરા પરગણામાં Malaygiri પર્વત છે તેનું નામ, બીજી કાળીપરજ જે Mali, તેના ઉપરથી પડયું જણાય છે.
Kandh, Mai વગેરે કાલીપરજનૂ સામાન્ય નામ છે. તે ઉપરથી દેશને પણ સંસ્કૃતમાં રાષ્ટ્ર સંજ્ઞાથી વ્યવહાર થાય છે. ચાલુ ઓડિઆ નામ એ શબ્દ ઉપરથી ઊતરી આવ્યું છે. Kandh પ્રજા હૂ હોવાથી તેમના નામે ઓળખાયલા વજિરિ (Kh
૧. જુઓ મુનિ જિનવિજય કૃત પ્રા. જે. લે. સં. ૧. હાથીગુફાને લેખ. ૨. જુઓ સાચા સ્વપ્નમાં આદિશંગ પુષ્યમિત્ર એ મથાળાના લેખમાં આપેલી ખારવેલ વિશેની હકીકત. ૩. જુઓ પ્રા. શૈ. લે. સં. ૧ વૈકુઠગુફાનો લેખ. ૪ જૂઓ સાચા સ્વપ્નમાં આદિશંગ પુષ્યમિત્ર એ મથાળાના લેખની ટિપ્પણું ૨૭–૨૮ ૫ જૂઓ W, W. Hunter's Orissa II. p. 69.