Book Title: Jain Shwetambar Conference Herald 1919 Book 15
Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
View full book text
________________
નેમિ ચરિત કાવ્ય.
૫૯
નેમિ ભગવાનને સંસારાસત કરવા માટે જે જે પ્રયત્ન ર્યા છે, જેજે અનુનય વિનય કર્યા છે, અને જે જે વિરહ વ્યથાઓ સંભળાવી છે તેનું વર્ણન આપવા માટે આ હૃદયબાવક કાવ્ય રચવામાં આવ્યું છે. અંતે રામતીના સર્વ પ્રયત્ન નિષ્ફલ થયા છે; નેમિનાથે તેને સંસારનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું, વિષય ભોગોનાં પરિણામ બતાવ્યાં, માનવ જન્મની સાર્થકતા દર્શાવી અને તેનું ફલ એ થયું કે રાજીમતી પોતે દેહભેગેથી ઉદાસ થઈ સાધ્વી થઈ ગઈ. જે અંતના બે લેકમાં આ પાછળ જણાવેલી વાત કહેવામાં ન આવી હતી તે આ કાવ્યનું “રાજીમતી-વિપ્રલંભ” અથવા “રાજીમતી-વિલાપ” અથવા એવું જ કંઈ બીજું નામ અન્વથક થાત; પરંતુ છેલ્લા કોથી આ કાવ્યમાં નેમિનાથને પ્રધાનતા મળી ગઈ છે–રાજીમતીને સર્વ વિરહવિલાપ તેને અટલ નિશ્ચય અને ઉચ્ચ ચરિત્રને પોષક થયો છે. આથી એમાં સંદેહ નથી કે આનું “નેમિ ચરિત ” નામ બહુજ વિચારીને રાખવામાં આવ્યું છે.
૨. રચના–આ કાવ્યની રચના ઘણું સુંદર અને ભાવપૂર્ણ છે. શબ્દ સાવ પણ સારું છે, પરંતુ સ્થળે સ્થળે કિલષ્ટતા આવી છે. દૂરાન્વયતા (મારી મચડીને અર્થ કરવો તે) ઘણી છે. પ્રયત્ન કરવાથી વિશેષ પરિશ્રમને લઈને કવિને હૃદયગત આશય સમજાય છે પરંતુ તેમાં કવિને દોષ નથી તેને તે લાચાર થઈને તેમ કરવું પડયું છે. કવિકુલગુરૂ કાલિદાસના સુપ્રસિદ્ધ કાવ્ય મેઘદૂતના પ્રત્યેક લોકના ચોથા ચરણને પોતાના પ્રત્યેક ક્ષેકના ચોથા ચરણ તરીકે ગણી કવિએ આ કાવ્યની રચના કરી છે... આવી દશામાં-ચોથા ચરણોના શબ્દો, વાકયો અને તેના આશયોને અધીન બની કવિ બીજું શું કરી શકે ? પિતાના હદયગત ભાવો જ્યારે બીજા કવિના શબ્દ, વાક્યો અને આશારા રેકાઈ ગયેલા માર્ગમાંથી પ્રગટ કરવા સિવાય તેને બીજો કોઈ રસ્તેજ રહેતું નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં કાવ્યમાં કિલષ્ટતા અવશ્ય આવવી જોઈએ, કિન્તુ આ પરાધીન કાર્યમાં પણ કવિએ જે કાવ્યકોશલ્ય બતાવ્યું છે અને જે માર્મિક્તાને સાક્ષાત્કાર કરાવ્યો છે તેથી અનુમાન થઈ શકે તેમ છે કે જે કવિ પિતાના ભાવોને સ્વચ્છતાપૂર્વક પ્રકટ કરવાને– પિતાની ભાવધારાને અખલિત વહેરાવવાને અવસર પ્રાપ્ત કર્યો હોત તે એમાં કોઈ સદેહ નથી કે આ કાવ્ય વિશેષ ઉચ્ચ શ્રેણીનું કાવ્ય બનત. - જ્યારે મેઘદૂતને સામે રાખી આ કાવ્ય વાંચવામાં આવે અને મેઘદૂતના ચેથા ચરણના મૂલ ભાવેની સાથે આ કાવ્યના ચોથા ચરણોના ભાવ સરખાવવામાં આવે ત્યારે જ આ કાવ્ય બનાવવામાં કવિને કેટલો પરિશ્રમ કરવું પડ્યો હશે તેને ખ્યાલ પાઠકને આવી શકે તેમ છે, આંબાની એક શાખાને તેડી તેની અંદર બીજાની શાખાની કલમને જોડી દેવી અને બંનેના શરીરને, રસને અને ચેતના શક્તિને એક કરી દેવું એ જેટલું કઠિન છે તેટલું આ કાર્ય કઠિન છે એમ મારું માનવું છે. આખા કાવ્યને પાઠ કરતાં અમને જણાય છે કે કવિએ આ કઠિન કાર્યમાં સારી સફલતા પ્રાપ્ત કરી છે. ૩કવિ–આ કાવ્યના કર્તાનું નામ વિક્રમ છે. તે સાંગણને પુત્ર હતા. નેમિ
*तद् दुःखाई प्रवरक वितुः कालिदासस्य काव्यादन्त्यं पादं सुपद रचिताम्मेघदूताद्गृहीत्वा ।
–મિ ચરિત અંતિમ શ્લોક
