Book Title: Jain Shwetambar Conference Herald 1919 Book 15
Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
View full book text
________________
નિક્ષેપ સ્વરૂપ.
છે તેના પ્રત્યે ભક્તિભાવથી આપણું ચિત્ત દ્રવીભૂત કેમ નહિ થાય? અવશ્ય થશે; પરંતુ આપણા ભાગ્યની ન્યૂનતાથી એવો સંબંધ મળો એ કઠિન છે. ૩
છેલ્લે જે જે વસ્તુઓ સાક્ષાતપણે છે, અથવા તેની પ્રવૃત્તિ પિતપોતાના કાર્યમાં રહેલી ચાલુ છે તે “ભાવનિક્ષેપ” સ્વરૂ૫મય છે. જેને જે વસ્તુ ઉપાદેય રૂ૫ છે તે તો પિતાના ઉપાદેય સ્વરૂપે માને છે. આ માટે સાક્ષાત તીર્થકરે છે તે તે આપણું ઉપાદેય સ્વરૂપે જ રહેશે. આમાં કંઇ વિવાદ રહેતું નથી. ૪.
આ રીતે વિચાર નિક્ષેપની સામાન્ય સમજૂતિ થઈ. બીજા પ્રકારે સમજૂતિ કરી જોઈએ તે કોઈ વસ્તુના “નામ નિક્ષેપ”ની અવજ્ઞા કરશું તો તેથી તે વસ્તુના “ભાવ”ની પણ અવજ્ઞા થાય છે. જેવી રીતે પોતાના શત્રુના નામની અવજ્ઞા લોક કરે છે. ૧. વળી તે શત્રુની મૂર્તિને પણ વિકૃત વદનથી જુએ છે. ૨. તેની પૂર્વ અપર અવ- સ્થાનાના શ્રવણથી આનંદિત થતા નથી. આમાં પણું તે “ભાવ”પદાર્થની અવજ્ઞા છે. ૩. આવી રીતે સર્વ પદાર્થોના વિષયમાં સમજવાનું છે. અર્થાત જે “ભાવ” પદાર્થ જે પુરૂષને અનિષ્ટ રૂપ છે તે પુરૂષને તેના નામ નિક્ષેપ, સ્થાપના, તેની પૂર્વ અપર અવસ્થાનું સ્વરૂપ પણ અનિષ્ટરૂપ થાય છે.
૫ * ચાર નિક્ષેપની પદાર્થ સાથે ઘટના. ચારે નિક્ષેપ દરેક વસ્તુના સ્વપર્યાય હોવાથી દરેક વસ્તુ–પદાર્થ સાથે ઘટાવી શકાય છે. આનાં ઉદાહરણ તરીકે જીવ આદિ વસ્તુ ઉપર ઘટાવેલ તે આપણે જોઈ ગયા છીએ, પરંતુ એકજ વખતે ચારે સાથેની ઘટના દરેક વસ્તુપર થઈ શકે છે તે સમુચ્ચયાયે જોઈએ.
આ સર્વને જીવમાં ઘટાવીએ. નામ જીવ–“છ” એવા શબ્દને અર્થ સ્થાપીએ તેમાં જીવન ગુણાદિકની અપેક્ષા વિના
અજીવને કોઈ નામ “જીવ’ એમ આપીએ તે જીવને નામ નિક્ષેપ. જીવના વિશેષ સ્થાપના જીવ–પર્યાય લગાડીએ ત્યારે મનુષ્યાદિ છવ નિક્ષેપ કહીએ કાઇ ચિત્ર આદિ
મૂર્તિમાં જીવ એવું તથા મનુષ્યાદિ જીવ એવું સ્થાપન કરવું તે સ્થાપના જીવ છે. દ્રવ્ય જીવ-જીવના કથનનું શાસ્ત્ર જાણનાર પુરૂષ તે શાસ્ત્રમાં ઉપયોગરહિત હેય તેને આગમ દ્રવ્ય જીવ નિક્ષેપ કહીએ.
જીવના કથનનું શાસ્ત્ર જાણનાર પુરુષનું શરીર (ભૂત, ભવિષ્ય, વર્તમાન એમ ત્રણ પ્રકારનાં હોય તેને જ્ઞાયક શરીરને આગમ દ્રવ્ય જીવ કહીએ, તથા મનુષ્યાદિકનું પણ એવી રીતે જાણવું
સામાન્ય જીવ આગમ ભાવીદ્રવ્ય છેજ નહિ, કારણ કે જીવન ભાવવડે સદા વિદ્યભાન છે, પરંતુ વિશેષ અપેક્ષા મનુષ્યાદિ ભાવીને આગમ દ્રવ્યપર લગાવીએ તે ત્યાં કોઈ જીવ મનુષ્ય પર્યાયમાં દેવ આયુકર્મ બાંધે ત્યાં અવશ્ય દેવ થવાને. તો તેમ થયે મનુષ્ય પર્યાય વિષે પણ દેવ કહેવો તેને ભાવી ને આગમ દેવ જીવ કહીએ.
સામાન્ય જીવ અપેક્ષાએ તો કોઈ કર્મના ઉદયથી જીવ હેત નથી, પરંતુ વિશેષ
